NAZIONALISMOA BETI DA POLITIKOA

Pruden Gartzia

2023ko urria

Azurmendi, Joxe, Europa bezain zaharra: topoi nazional eta nazionalistak Erdi Aroa eta Ernazimentua ezkero, Andoain: Jakin, 2023, 188 or.

Gutxitan, oso gutxitan, sentitu izan dut liburu hau irakurri ahala nire buruaz jabetzen zen sentimendu kontraesankorra: batetik, zerbait idatzi behar nuela honetaz, ezin nuela liburu hau pasatzen utzi iruzkindu barik; baina, bestetik, ez nuela asmatuko ganorazko ezer esaten, oso zaila delako horrelako idazlan aberats bat sintetizatzea eta irakurlearentzat interesgarri izan daitekeen zerbait esatea. Eta, gainera, asmo horrek Gazako palestinarren kontrako erasoaren egun ezinago goibeletan harrapatu nau, berriz ere europarron basakeria, bai, ondo irakurri duzue, espezifikoki europarron basakeria komunikabide guztietan jaun eta jabe eginda ikusten dugunean. Baina, sarritan bezala, beste europar baten musika-disko bat ordenagailuan sartu (Chopinez ari naiz, jakina) eta nire pentsakizunak taxutzeari ekin diot. Ea zer ateratzen den.

I

Errazena izenburutik hastea da, eta izenburuan lehen hitza Europa da. Eta zer da Europa? Ursula von der Layen edo Josep Borrell bezalako politikari ipurzuri eta zinez miserableak? Edo Frédéric Chopin bezalako musikari gorenak, beren musikaren bitartez kulturaren eta bizitzaren onena gure espiritura etengabe ekartzen dutenak? Zer da Europa, berriz diot, nazionalismo kolonialista, supremazista eta erasokorraren sehaska, ala herri xehearen askatasun-egarriaren lurraldea? Zeren Gazako herritar xumeen kontra zeru eta lurretik sua eta herioa kupidagabe jaurtikitzen diren bitartean, gure agintari politiko eta lider intelektualen txalo entusiastikoen artean, ezinbestekoa da berriz ere galdetzea ez ote litzatekeen duin eta zintzoago gure buruak lotsaz eta errautsez estali eta europartasun hori argi eta garbi madarikatzea? Hau ote da Europa, von der Layen andrea? Zeren hori baldin bada, agian nahiago dut nire burua asiar edo afrikar deklaratu, zurekin herritartasun bera konpartitzearen laidoa jasatea baino.

Baina orduan Chopinen disko bat ordenagailuan paratu eta berriz ere baretasuna itzultzen da, eta gogoratzen dut Chopin izan zela Europako musika herrikoia aurkitu eta gorengo mailara eramaten saiatu zen lehenetakoa, eta etengabe sostengatu zituela bere herkide poloniarrak, askatasun gosez altxatu zirenean (1830, 1846), armak eskuan zituztela altxatu zirelarik hain juxtu ere. Eta ziur altxamendu horietan ere izango zirela desmasiak eta itsuskeriak (iraultzak ez dira politak), baina kondenatuko ote zituzten Borrell jaunak edo von der Layen andreak? Izango ote lukete kopetarik Poloniara joan eta han solemneki XIX. mendeko altxamendu abertzaleak kondenatzeako? Poloniarrak ez baina palestinarrak bai, ordea? Hori da politikero negargarrien horien erantzuna?

Ez, ez da posible, zinez ezinezkoa da, arrazionalki, palestinarren borroka kondenatzea, Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalean (Paris, 1948) bertan esaten denean “Kontuan izanik ezinbestekoa dela giza eskubideak zuzenbidezko erregimen batek babestea, gizakia tirania eta zapalkuntzaren aurkako azken irtenbidea den matxinadara jo beharrean aurkitu ez dadin”. Eta hori da, zehazki, Gazako palestinarrek egin dutena, ezta? Azken irtenbidea den matxinadara jo. Azken irtenbidea, zapalkuntza etengabearen gorriak beste biderik utzi ez dielako.

Eta Aldarrikapen berean, hurrengo lerroan, hauxe esaten delarik “Kontuan izanik ezinbestekoa dela, baita ere, herrialdeen artean harreman lagunkoiak bultzatzea”, nire buruari galdetzen diot nola den posible Europar Batasunaren agintari gorenek gerra krimen huts eta garbia den Israel estatuaren jarduera erabakimenez beterik babestea, guztien eskubideetan oinarritutako negoziazio juxtu bat bultzatu beharrean.

Zer da Europa, beraz, Chopinen musika ala palestinarren kontrako erasoaren aberekeria?

II

Azurmendiren liburuak arazo horietaz guztietaz dihardu, liburuari izenburua jarri diotenek zintzoki asmatu duten bezala. Zeren errakuntza handia litzateke pentsatzea liburu honek kulturaz diharduela, kultura zerbait garbi, aratz, puru eta zerutiarra balitz bezala. Eta bai, liburuan zehar lerro asko dedikatzen zaizkio europar idazle goien diren batzuei (Dante, Petrarca, Camôes, Shakespeare), orobat arteari (Suger abata, Erromanikoa) edo pentsamenduari (Isidoro Sevillakoa, Makiavelo), baina liburuaren giharra, zuztarra, erroa eta ardatza ez da kultura, politika baizik. Zeren, eta hau da nire irakurketaren muina, Europa aldi berean da goren mailako kultura baten ohea eta basakeria gorrienaren antzoki eta sorlekua. Aldi berean biak, hori da Joxe Azurmendik, bere betiko estilo kiribilkatu eta jostarian transmititu nahi digun ideia nagusia.

Eta horretarako hamar saiakera desberdin idatzi ditu, hamar gai desberdin hautatuz eta iruzkinduz banan-banan. Beraz, pentsa lezake edonork, zein da hamar saiakera labur horien arteko lotura? Berriz ere izenburura joaz, topoi nazional eta nazionalistak Erdi Aroa eta Ernazimentua ezkero. “Topoi” hori kultismo bat da, euskaraz gutxi erabilia (inguruko gaztelania, frantsesa eta ingelesean ere ez dut uste oso arrunta denik), eta komeni da argitzea: grezierazko “topos” hitzaren plurala da eta “lekua” esan nahi du (“lekuak”, beraz); normalki soilik Literatura-Kritikaren esparruan erabili ohi da, eta esan nahi du testu anitzetan errepikatzen den motibo literario bat. Zer den motibo literario bat? Bada, betiko adibidea jarrita, locus amoenus da toki atsegin bat, zeinetan testuko protagonistek biltzen diren beren kontu pertsonalez hitz egiteko (maitasunaz, filosofiaz…), eta milaka testuetan aurkitzen da motibo literario edo topiko hori. Tira, topiko esanda agian lehenago ulertuko zen, ezta? Latinez lekua locus esaten da (plurala loci) eta grezieraz topos (plurala topoi). Bide batez, bistan da euskarazko leku latinezko locus-etik datorrela, baina orain ez gara etimologiaz ari, literaturaz baizik, eta literaturan metaforak, enfasia, ironia edo hiperboleak ditugun bezala, baditugu ere topoiak, hots, testu anitzetan errepikatzen diren topikoak.

Laburbilduz, Azurmendik bere hamar saiakeretan aztertu nahi duena da Europako kulturan, batez ere testuetan baina baita ere monumentu arkitektonikoetan edo estatuetan, errepikatzen diren topiko batzuk. Baina, adi, topiko (topoi) horiek guztiek lotura zuzena dute nazionalismoarekin, hortxe dago giltza.

Baina, puntu honetan, irakurlea agian apur bat nahastuta sentituko da: ez dut esan, bada, liburua politikaz ari zela, eta ez kulturaz? Azalpena erraza da: topiko horiek guztiak literarioak edo artistikoak dira, hots, kulturaren esparrukoak, eta ez politikakoak, baina politikarekin zuzen-zuzenean daude lotuta.

Beste hitz batzuekin esanda: erantzuna nazionalismoan dago, alegia, Azurmendiren pentsamenduan nazionalismoak kultura eta politikaren arteko lotura etenezin bat gauzatzen du, hori da guztia. Mailuarekin iltze berean berriro joz, hauxe da guztiaren giltza, gure autorearentzat ezinezkoa dela nazionalismoa termino kultural hutsetan pentsatzea, ezta ere termino politiko hutsetan, nazionalismoa, errotik eta esentzialki, beti, kulturaren eta politikaren arteko nahasketa bat delako. Hots, nazionalismoa beti da politikoa baina, aldi berean, beti da kulturala. Aldi berean biak.

Gure artean, euskal nazionalismoaren aurkari zenbaiten aldetik naski, banaketa bat egin nahi izan da sarri: gauza bat da nazionalismo kulturala, hots, euskararen eta euskal kulturaren defentsa, eta hori gauza ohoragarria da (neurriz hartuta, jakina!) baina beste bat da, guztiz desberdina, nazionalismo politikoa (abertzaletasuna, independentziaren aldekotasuna) eta hori jada ez da ohoragarri, ezta ere aldeztea merezi duen zerbait. Esango nuke PSOEko hainbat lagunen artean oso jarrera arrunta izan dela hori, eta gaur egun ere hala dela. Azurmendirentzat hori sofisma bat da, nazionalismoa beti delako politikoa eta kulturala, biak aldi berean. Hots, zentzu estriktoan nazionalismo kulturalik ez dago, nazionalismoa beti da politikoa.

III

Ez da nire asmoa hamar saiakera horiek laburbildu eta iruzkintzea, burugabekeria galanta litzateke hori: aberatsegiak dira, konplexuegiak lerro gutxi batzuetan sintetizatzeko, eta distiratsuegiak, halaber, nire iruzkin kamuts batzuekin ordezkatzeko, oso testu distirantak direlako, oso. Baina bai arreta ekarri nahi nuke esaldi bakar baten gainean, pasaeran bezala esandako baeiztapen biribil eta paradigmatiko bati buruz, nire ustez oso abiapuntu egokia ematen digulako hausnartzeko liburu honek transmititu nahi digun ideia orokorraz eta horren irismenaz. Hona:

“Batzuetan erlijio eta eliza kritikatzen denbora galtzen dugu, aspaldidanik botere politikoaren tresnak direla kontuan hartu gabe; hots, horixe dela gure Europa eta ezer ez besterik.” (92. or.)

Esaera horretan Europaren Historiaren interpretazio oso bat dago, oso zerikusi txikia duena gure artean korritzen duten topiko progresista edo neokontserbadore guztiekin. Zeren garbi izan behar dugu, gaur egungo Europan batez ere bi joera intelektual nagusi daude, bata progresista (aldaki sozialista edo liberaletan banatua) eta beste neokontserbadorea (aldaki klasiko edo neoliberaletan banatua), eta gure Joxe ez dago ez batean, ez bestean. Ez dago, halaber, duela ez horrenbeste indar handia zuten korronte marxista, komunista edo anarkistetan (gaur egun aski marginalak). Non dago Azurmendi, hortaz, Europaren pentsamenduaren baranoan?

Nire irudiko, Joxe Azurmendi beste lerro batean kokatu behar da, hots, pentsamendu progresista, baina jatorriz katoliko edo protestantea (ez liberala, sozialista edo marxista), XX. mendearen bigarren erdialdean erradikalizatua (batez ere Vatikano II.aren Kontzilioaren uberan eta marxismoarekiko elkarrizketaren bitartekotzaz) eta, une zehaztugabe batetik aurrera, Elizarekin (edozein Eliza, bai katoliko zein protestante) harreman organikoa galtzen duena eta osorik independente bihurtzen dena. Pentsamendu horren marka, ezaugarri nagusia, da erlijioa eta politika batera pentsatzea, ez bi gauza desberdin balira bezala, edo Europako Historiaren bi une desberdin, bata bestearen gaindipen gisa irudikatua (arrunki batzuetan pentsamenduaren sekularizazioa deitzen den hori, eta beste batzuetan modernizazio prozesua). Beste hitz batzuekin esanda, Azurmendi katoliko erradikal bat da, denboraren poderioz bere Elizarekiko harremana eten duena. Ziur aski Europa mailan minoria bat da, bai katoliko zein protestanteen artean, baina Euskal Herrian horrelako asko egon da, eta ziur aski horiek dira euskal pentsamendu modernoaren korronte nagusia osatu dutenak atzora arte. Ez dago termino argi eta adostu bat pentsamendu-korronte hori izendatzeko, nik inoiz hirugarren bidea bezala entzun izan dut aipatua, baina garbi dago Europa mailan Euskal Herrian eragin berezia izan duela, horren lekuko argia da ELA sindikatua, bere historia eta gaur egungo indarra.

Baina utz ditzagun sindikatuok eta itzul gaitezen goiko esaldira. Hamar saiakeratan etengabea da botere politikoaren eta kulturaren artean deskribatzen den ezinbesteko lotura, harreman etengabea. Eta horrek berdin balio du Bisigotoen Espainiarentzat, Erdi Aroko Frantziarentzat edo Ernazimentuko Italia eta Alemaniarentzat. Edo Shakespeareren Ingalaterrarentzat. Baina orain, puntu zehatz honetan, garrantzitsua da gutxitan aipatzen den datu bati erreparatzea: Erdi Aroan eta Ernazimentuan kultura osoa erlijiosoa da osorik, edo ia-ia. Joana Arkekoaren historia edo Shakespeareren antzerkia arreta apur batez irakurtzea nahikoa da horretaz jabetzeko, zeren pentsalari progresista guztiz gehienentzat Frantzia eta Ingalaterra pentsamenduaren sekularizazioan lurralde enblematikoak izan daitezke, baina XIX. mendera arte behintzat, hango pentsamendua eta kultura erlijioaz blaituta zeuden guztiz, hori faktu hutsa da. Era berean, adi, kultura hori, erlijio hori, botere zibilarekin (politikoarekin) erabat lotuta zegoen: pentsamendu liberal edo sozialistak gure artean betidanik predikatu izan duen botere politiko eta erlijiosoaren arteko banaketa europarra (espezifikoki eta diferentzialki europarra, musulmanen edo asiarren aldean, adibidez) erabat gezurrezkoa da. Hori da Azurmendiren pentsamenduaren puntu zentrala, eta horregatik agertzen zaigu hain original gure inguru hurbileko pentsalari nagusien aldean.

Nazionalismoari dagokionez, halaber, berdin da: Azurmendirentzat ez da zuzena gure artean (batez ere pentsalari liberal edo progresisten artean) korritzen duen ideia nagusia, hots, nazionalismoa zerbait modernoa dela, Frantziako Iraultzaren aurretik ez zela existitzen edo, existitzekotan, prenazionalismoa edo nazionalismo kulturala izeneko korronte nortasun gutxikoa eta ganorabakoa besterik ez zela. Beste modu batean esanda, benetako nazionalismoa XIX. mendetik aurrera baino ez da existitzen eta nagusiki (askorentzat exklusiboki) doktrina politiko bat da; horren aldamenean nazionalismo kulturala izeneko ente lauso bat egon daiteke (are, haren zantzu batzuk XVI. mendean ere egon daitezke) baina ez da benetako nazionalismoa.

Liburua irakurri ahala, ordea, Azurmendirekin ikasten dugu nazionalismoa aldi berean dela kulturala eta politikoa, eta gutxienez Erdi Arotik hona lokaliza daitekeela Europan lan handirik hartu gabe. Baina ez hori bakarrik, baita ere ikasten dugu Estatuaren eta Elizaren arteko banaketa artxiezagun eta oroaipatu hori, kanonikoa gure maisu pentsalari europarren artean eta Europaren espezifikotasuna gauzatuko lukeena musulmanen edo asiarren aldean, ispilukeria bat besterik ez dela, Eliza eta Estatua beti-beti-beti elkarren eskutik joan izan direlako.

Hori guztia ez zaigu esaten baieztapen biribil eta paradigmatikoen bidez, baizik eta kasu zehatzen azterketa eta iruzkin kiribilkatuen argitan, testu zinez eruditu, distiratsu eta ederren medioz.

Eta, hemendik aurrera, alfer-alferrik da nik ezer gaineratu nahi izatea: irakurri ezazue liburua, ezerk ez du esperientzia intelektual hori ordezkatuko.