Pruden Gartzia
2022ko uztaila
Tillich, Paul, Fedearen dinamika, Arantzazu: Jakin, 1972, 239 or. (Itzulpena eta pentsabideak, Paulo Agirrebaltzategi ; sarrera, Joxe A. Ibarbia ; epilogua, Joseba Arregi).
Guztiok behar omen dugu fede bat bizitzeko, horrela esan zigun lagun bateko aurreko eguneko bazkalondoan. Ez dut gogoratzen zehazki zein zen aipagai orokorra, Kolonbiako hauteskundeak, Kubako egoera, Espainiako gorabeherak edo komunismoaren berpizkundea gure Euskal Herri maitean. Eta berehala gogoratu nuen aurreko astean amaitu nuen liburu zahar baten irakurketa, goian aipatu dudan hori. Buruan neukan hartaz zerbait idaztea, baina ez nekien zehazki zer, eta pentsatzen hasi nintzen ea zein den gure fedea gaur egun gure Euskal Herri hiperlaiko honetan, non fedea aipatzea bera automatikoki tontotzat hartua izateko bide ziurra den ia beti. Hari hartatik tira egitea erabaki dut.
I
Paul Tillich (Alemania, 1886 – AEB, 1965) XX. mendeko teologo aleman bat da, itxura guztien arabera aurreko mendeko garrantzitsu eta eragintsuenetakoa. Protestante luteranoa zen eta 1933an Estatu Batuetara jo zuen, Hitler boterera iritsi zenean Frankfurt-eko unibertsitatean zeukan postutik ohildu zutenez, AEBtik jaso zuen gonbidapena onartu zuen eta geroztik hango unibertsitateetan (New York, Harvard, Chicago) irakasle aritu zen, hil arte.
Hori dela eta bere idazlanen zati handi bat ingelesez idatzi zuen, besteak beste The Courage to Be (1952) lanarekin batera haren libururik irakurriena eta zabalduena den hau, Fedearen dinamika, jatorriz Dynamics of Faith (1957). Ez da ikerketa teologiko-akademiko bat, haren teorien azalpen dibulgatibo bat baizik, publiko zabalari begira egina. Hots, esan dezakegu Paulo Agirrebaltzategik euskaratzea erabaki zuenean, euskaldunen multzo zabala zeukala gogoan, ez bereziki apaiz edo seminaristak. Izan ere, orduko Euskal Herrian liburu hau euskaraz argitaratzea zer zen ondo ulertzeko, bi datu hartu behar dira gogoan: bata, teologo protestante baten liburua zen; bigarrena, Hitlerren garaian kristautasuna sozialismoarekin ezkondu nahi izan zuen aleman baten liburua zen. Izan ere, Tillichek parte izan zuen Sozialista kristauen elkartea-ren sorreran eta, bereziki, 1933an Die Sozialistische Entscheidung argitaratu zuen (Sozialisten erabakia), nazismoaren kritika gordina zena. Orain hobeto ulertzen dugu zergatik jo behar izan zuen erbestera 1933an.
Bi hitzetan laburturik eta gure ikuspuntutik begiratuta: 1972ko Euskal Herri gatazkatsu hartan Agirrebaltzategik teologo protestante antifaxista eta sozialismozale baten libururik dibulgatiboena argitaratzea erabakitzen du, bere irakurle potentzialak direlarik kristau euskaldun militanteak, marxismoaz egundoko interesa zegoen testuinguru batean. Baina, adi, Tillich, izatekotan, sozialdemokrata kristau bat zen, ez iraultzaile bat, gutxiago gerrillazale bat.
Eta honekin bete-betean sartzen gara gure historia intelektualean, are, politikoan, bereziki baztertuta egon den kapitulu batean: sozialdemokrazia euskaldun bat sortzeko ahaleginak 1970eko hamarkadan. Denok dakigunez, alderdi politiko efimero batzuk aipatu daitezke segidan, adibidez ESB (Euskal Sozialisten Biltzarrea), ESEI (Euskal Sozialistak Elkartzeko Indarra) edo EHAS (Euskal Herriko Alderdi Sozialista), baina esango nuke horiek gaur egun ia-ia paleolitikoko aztarna ez bereziki argitzat hartuko lituzketela irakurle guztiz gehienek: garai hartako alderdien entsalada euskaldunean batak ere ez zuen aurrera egiterik lortu.
Eta zergatik ez zuten aurrera egin? Hori da, hain zuzen, ikertzeko dagoen gai bat, baina ni orain ez naiz ausartzen bide horretan aitzina jotzera: konplikatuegia litzateke eta nire ezagutza argi eta garbi gainditzen du. Edonola ere, errepika dezadan gure Txillardegik sarritan aipatu zuen ideia bat: euskaldunok alderdi abertzale sozialdemokrata indartsu bat behar dugu, Frantzian, Ingalaterran, Belgikan, Alemanian, Suedian… daudenak bezalakoa; ez indar iraultzaile bat, baizik eta sakonki erreformista. Baina balizko alderdi horren kimuak (gorago aipatu ditugu batzuk) inoiz ez ziren loratu. Horien ordez Ezker Abertzalea garbiki iraultzailea eta gerrillazalea zen erakunde baten inguruan antolatu zen (badakigu zein) eta hortik kanpo egin ziren ahaleginak aldez edo moldez Espainiako PSOEn amaitu zuten (Euskadiko Ezkerra barne). Edo, bestela, EAJren barruan: sozial-kristautasuna beti izan da alderdi horren ideologiaren eta praxiaren adar garrantzitsu bat, azken urteotan oso makalduta badirudi ere. Azken oharra ildo horretan: Eusko Alkartasunaren historia bera euskal sozialdemokrazia bat antolatzeko egon den ezintasun historiko horren ispilu argia dirudi.
Baina beharbada modu pertsonalagoan esanda irakurleak hobeto ulertuko du: nire esperientzia pertsonala da 1980 eta 1990etako hamarkadetan euskaldun arrunt guztiz gehienek ondo ulertzen zutela zer zen iraultzailetasun gerrillazalea (ETA), zer zen ordenuzko kristaudemokrazia moderatua (EAJ) edo zer zen sozialdemokrazia erreformista espainola (PSOE) baina, aldiz, oso jende gutxik ulertzen zuela sozialdemokrazia euskaldun erradikal bat zer izan zitekeen. Hortik espazio politiko hori artikulatzeko ezintasun kronikoa. Inpresio pertsonal hutsa da, jakina.
Badakit ez dudala testuinguru politiko-sozial osoa deskribatu, besteak beste bazter utzi ditudala Iparraldea eta Nafarroaren zati biziki garrantzitsu bat, eta mendebaldeko hiru probintzietan bertan indar politiko eta sozial garrantzitsuak alboratu egin ditudala, ezker eta eskuin, baina, itzul gaitezen harira, nire asmoa da Paulo Agirrebaltzategik euskaratu eta Jakinek argitaratu zuen liburu bat iruzkintzea, ez besterik. Beraz, goazen behingoz liburura.
II
Eta lehen-lehenik esan behar dena da liburu dibulgatiboa dela esan dudan arren, Teologiako liburu bat dela, haatik. Eta ikaragarri trinkoa da, niri behintzat halaxe egin zait. Beraz, Agirrebaltzategik ehunka eta milaka irakurleekin amestuko zuen arren (apika), nire inpresioa da egiazki oso jende gutxik irakurri zuela orduan. Gaur egun inork ez, jakina.
Liburu guztia, Tillichen pentsamendu osoa, apika, esaldi honetan laburbildu daiteke: “Azken axolaz axolatuta egotea da fedea: fedearen dinamika, beraz, gizonaren azken axolaren dinamika” (43. or.). Irakurri ezazu berriro. Bai, orain zure buruari galdetzen egongo zara: zer da azken axola?
Gogora orain liburua 1972koa dela eta, orduan, euskara batua ume-mantarretan zegoela, eta ez naiz soilik hitz askoren grafiaz edo morfologiaz ari, baizik eta mota bateko testuak euskaraz emateko eta irakurtzeko ohituraz. Nire uste apalean Agirrebaltzategi airos ateratzen da desafiotik, baina guretzat testua oraindik oso gogorra da oro har, zati batzuetan bereziki. Eta esamolde batzuk, adibidez, garbi dago gaur egun ez genituzkeela horrela emango, adibidez, azken axolaren jatorrizko terminoa hurrengo orrialdean dagoen oin-ohar batean zehazten zaigu, ultimate concern, hogei lerro dedikatzen direlarik itzulpen-hautua oinarritzera eta justifikatzera. Esango nuke gaur egun azken buruko axola itzuliko genukeela eta testuak asko irabaziko lukeela ulergarritasunean.
Tillichen arabera gizakiari berezkoa zaio azken buruko axola bat izatea, hots, axola goren bat, beste guztiaren gainetik dagoena, bere biziari eta izate osoari zentzua ematen diona. Hori gabe ez dago gizakirik, hori da nik neuk ulertu dudana. Beraz, puntu arkimedetiar hori ontzat emanez gero, liburu guztia bihurtzen zaigu disertazio luze bat oinarrizko baieztapen horien inplikazioak azaltzera eta zehaztera bideratua. Guk ez diogu bidaia horretan lagunduko, luzea, konplikatua eta astuna litzatekeelako eta nik ez dudalako Teologiaren ezagutza nahikorik ezta punturik oinarrizkoenak ere modu egoki batean azaltzeko. Horren ordez nire arreta erakarri duten kontu solte batzuk iruzkintzeaz konformatuko gara. Espero dezagun zuentzat ere interesgarriak izatea.
Lehena fedearen eta erlijioaren oinarrizko definizioari dagokio. Irakurri ezazue, mesedez, ondoko aipua:
“Giza bakoitza mugagabearen bila ari da, hontan bakarrik nahi bait du mugatuak bere atsedenik izan. Mugagabean ikusten du bere betekuntza. Hona hemen zergatik duen erakarmen eta lilura extatiko hori azkentasunik eta funtsezkotasunik ageri duen edozerk.” (58. or.)
Gizakia urre-bilatzaile gisa hartzea, horra nik umetatik jaso dudan kristautasunaren irudirik oinarrizkoenetako bat: berezko zaigu bizi osoa bila eta bila pasatzea, gure izate kaxkar eta negarti honi zentzua emango dion zerbait hobeago baten bila ibiltzea, zeren gizakiok berez, izaki barregarriro kaxkalak gara, beste zerbait behar dugu guri izateari, gure biziari zentzua emateko. Eta irudi horren aurrean paraturik, Tillichek esaten digu: fedea da bilaketa horren, azken buruko axolaren bilaketa horren mamia laburbiltzen duen hitza, kontzeptua. Horra zer den fedea, zure biziari eta izateari oso-osorik zentzua emango dion zerbaiten bila ibiltzea, zerbaitetan sinistea. Eta hori gizaki orok dauka berez, ezin kenduzkoa da.
Baina, bigarrenik, honaino nire umetako oroitzapenak eta oinarrizko ikasketak arazorik gabe luzatu badaitezke ere (agian zureak ere, irakurle), puntu batetik aurrera Tillich konplexutasun gehiagoko kontuetan sartzen da. Adibidez, fede hori era askotakoa izan daiteke, ez soilik erlijiosoa; adibidez, nazioa edo garaitzapena (liburuan zehar behin baino gehiagotan aipatzen dituen kontzeptuak) ere azken buruko axola hori izan daitezke, hots, gure biziari eta izateari zentzua ematen diotenak. Kasu hori gerta daiteke, diosku Tillichek, sarri gertatzen da gainera, baina hori fede izuna da, zeren eta benetako fedea soilik erlijiosoa da, alegia, azken buruko axola hori Jainkoa denean, eta Jainkoa denean bakarrik, bihurtzen da fedea benetakoa, gure biziari eta izateari benetako zentzua ematen diona. Eta lerro asko dedikatzen dio oinarrizko ideia hori behin eta berriro mailukatzera liburuan zehar. Nire uste apalean, ez da kasualitatea fede faltsuaren adibide gisa behin eta berriro nazioa eta garaitzapena aipatzea, funtsean nazismoaren oihartzuna ikusten dut nik horretan, bereziki lehenaren kasuan. Alegia, garbi dago Tillichek nazismoa guztiz gai ikusten duela fede bat sortzeko, zentzu guztiz gehienetan edozein fede erlijiosoren parekoa, baina berak behin eta berriro azpimarratuko du sasi fedeak direla horiek, gizakia deshumanizatzen dutenak. Erlijioa, ordea, gizakiari bere gizatasuna ematen dion fedea da, benetako fede jatorra. Hori da nik ulertu dudana, agian oker, hots, besteak beste faxismoaren kondena argia, eta horrekin batera neurrigabeko nazionalismoarena eta norberaren garaitzapenaren mesedetan edozer eta edonor erruki gabe zapaltzeko gertu egotearena.
Egia ote da hori? Egia da gizakia berez dela urre-bilatzaile bat, bere baitan aurkitzen duenarekin pozik ez eta transzendentziaren bila ari dena? Ez dakit. Puntu honetan dago, apika, gure lagunak bazkalondoan aipatzen zigun hura, guztiok behar dugula fede bat bizitzeko. Tillich ados egongo zen berarekin, baina ondoren gaineratzeko fede jator bakarra Jainkoak laburbiltzen duena dela eta beste guztiak, nazismoa, komunismoa, abertzaletasun gehiegizkoa, gizartearen aurrerakuntza ziurtatzen omen duen egoismoa eta diru-gose jator eta ospetsu hura (Adam Smithek hain arrakasta handiz loriatua), beste guztiak, berriz diot, baita ere fedeak direla, baina fede izunak.
Edo, apika, ez da egia transzendentziaren bilaketa berezkoa zaiola gizakiari. Ez dakit.
III
Dena den, liburuaren hari nagusitik aterata, bi puntu interesgarri aipatuko nituzke nik bereziki, alegia, Euskal Herriaren Historia ulertzeko bereziki interesgarriak direnak. Hauek dira.
Lehenengoa erlijio-pluralismoaren goramen faktikoa da. Puntu hau berariaz tratatzen ez bada ere, garbi gelditzen da liburuan zehar, behin eta berriro, egilea teologo protestante bat delako. Zeren, zertan ari gara katoliko zintzook heretiko baten liburua irakurtzen? Areago, zertan dabil Agirrebaltzategi bezalako aita frantziskotar bat teologo protestante baten ideiak gure jendearen artean zabaltzen? Erantzuna da frankismo berantiarreko gizarte hartan pluralismoaren ideia defenditzea berezkoa zitzaiola Agirrebaltzategi bezalako katoliko progresista bati, Vatikano II.a Kontzilioarekin osorik konprometituta sentitzen zen heinean. Zeren, ez dezagun ahaztu, Kontzilio horren ekarpen handienetako bat izan zen euskaldunen artean historikoki indar izugarria izan duen ideia bat guztiz gesaltzea, hots, Eliza Katoliko Erromatarra dela Egiaren monopolio osoa duena, eta hortik kanpo ez dagoela salbatzerik (beraz, beste guztiok infernuan amaituko dute!). Horren ordez Kontzilioak kristauen arteko ekumenismoa bultzatu nahi izan zuen eta, aldi berean, beste erlijio guztiekiko dialogoa. Funtsean, munduaren pluralismoaren aitormena batetik, eta gure gizartearen beraren pluralismoaren onarpena ondorioz. Eta, azpimarra dezagun, hortik aurrera, eta ez lehenago, katoliko euskaldunen artean guztiz arrunta bihurtu zen pentsatzea erlijio katolikoa onena dela, ziur aski, baina onena soilik guretzat, eta beste batzuk munduko eskubide guztia dutela beste erlijio batzuk izateko eta, adi hemen, ez direla horregatik infernura joango. Eta hori naturaltasun osoz esan eta praktikatzen da gaur egun, baina frankismo gorriko Euskal Herrian bekatu beltza zen horrelako terminoetan pentsatzea bera.
Bai, badakit orain irakurtzen ari diren askorentzat mota honetako ideiak eta arazoak oso bitxiak eta arraroak suertatuko direla, baina gogoratu nahi nuke, besteak beste, Joxe Azurmendik behin baino gehiagotan plazaratu izan duen ideia bat, alegia, Jose Maria Setien apezpiku gipuzkoarra bera behin baino gehiagotan salatua izan zela Demokraziaren printzipioak irmotasun gutxiz defenditzeagatik, hots, bere elizbarrutiko fededunen pluraltasunetik abiatuz gehiegizko tolerantziaz jokatzeagatik. Gehiegizko tolerantzia, bitxia da kontzeptua. Azurmendik ironia nabarmenez esaten zuen hemen beren buruak progresista eredugarritzat eta tolerantziaren apostolutzat zeukaten batzuk kontuak eskatzen ziotela Elizako hierarka batzuei gehiegizko tolerantziaz eta pluralismoaren gehiegizko errespetuz jokatzeagatik. Beharbada ez da alferrikakoa esatea Agirrebaltzategiren itzulpen xume eta ziur aski gutxi irakurri honek ere tolerantzia eta pluraltasunezko mezu bat dakarrela barnean, eta mezu hori oso barneratu zela euskal fededunen artean (agian beste bide batzuetatik). Eta oinarrizko mezu horren balioa ez dela mugatzen erlijiora, ezta ere politikara, baita ere gizartearen beste esparru asko hartzen dituela, adibidez, feminismoarekin eta identitate sexualarekin lotutako kontuak: nire uste apalean ez da kasualitatea euskaldunen artean mota horretako kontuek azken hamarkadetan izan duten harrera zabala eta tolerantea kristau progresista batzuk duela berrogeita hamar urte hedatutako balio berriekin bat etortzea.
Bigarren ideia garrantzitsua zalantzarena da. Gure gurasoek umetan jaso zuten erlijioan egia bat eta bakarra zen, Eliza Santu Erromakoak esplikatzen zuena, eta ez zen zilegi zalantzarik izatea. Eta, beharbada, ordura arte jende gehienak ez zuen zalantza handirik izango, baina 1970eko bueltan, Euskal Herrian jasandako aldaketa sozial guztiak gertatu ondoren, kristau fedearekiko zalantza ez zen, ordura arte bezala, gauza anekdotiko bat. Hau da, jendea zalantzaz betetzen hasi zen, baita apaizak eta seminaristak ere. Tillichen mezua, testuinguru horretan, oso kontsolagarria da:
“Arriskatu beharra dago, arriskatu. […] Baina gure azken axolaren mamiari buruz, ordea, nahiz eta nazioa, garaitzapena, Jainkoa edo baita Idazteuneko Jainkoa izan mami hori, ez dago horrelako ziurtasunik izaterik: Fede-mami horietaz ez dugu ezagutza zuzenekorik. Norbere azken axolatzat hartzea arriskua da, eta, beraz, kemenaldi bat. […] Guzi hau fede-zalantzan agertzen da zehazki. Zeredozer egia dela uste izatetzat hartzen bada fedea, orduan zalantzak eta fedeak ez dadukate bat etortzerik. Fedea azken axolak gizona arduratuta edukitzea bezala ulertzen bada, ordea, orduan zalantza fedearen osaki beharrezko bat da. Fede barneko arriskuaren ondorio bat besterik ez da hau.” (62-64. or.)
Ea ondo esaten dudan: Tillichentzat kristau zintzoak zalantzak izatea ez da txarra, ez da bekatua, ezta horrelako ezer, aitzitik, egiazko fede batek berarekin dakar zalantza, fedea ez baita gauza bat egia dela sinistea (berriro esango dut, fedea ez da gauza bat egia dela sinistea) baizik eta arriskatzea, azken buruko axola horrekin arduratuta bizitzea, eta ez besterik.
Beraz, arestian aipatzen nuen urre-bilatzaileak zalantzak izatea ez da soilik normala, ez, inebitablea da. Hain juxtu ere fedeak dakarrena da bilaketa horretan buru-belarri arduratuta bizitzea, arriskatzea, baina ez ziurtasun bat izatea. Ziurtasun hori ez dago.
Eta bai, honetan ere esan behar dut hori ez dela gure gurasoek umetan jaso zuten fedea, bai ordea beraiek saiatu zirena niri transmititzen. Ez dut uste bakarrak izan zirenik, aitzitik, hori da Vatikano II.a Kontziliaren ondoren, 1970etan, Euskal Herrian hegemonikoa bihurtu zen fedea, kristautasun mota. Hots, fede pluralista eta tolerante bat, zalantzak ez soilik onartu, baizik eta natural eta inebitabletzat jotzen zituena. Inor kondenatzen ez zuen kristautasun bat, horra.
IV
Nire uste apalean 1970eko hamarkadan egundoko aldaketak gertatu ziren Euskal Herrian, ez soilik sozialak, politikoak edo ekonomikoak, baizik eta baita ere ideologikoak eta, bereziki, egundoko iraultza gertatu zen kristau praktikanteen artean, orduan alde handiz euskaldunen gehiengo soziologiko guztiz handia osatzen zuena. Fenomeno hau kontuan hartu gabe erabat ezinezkoa da gure herriaren historia ulertzea, bereziki historia soziala, baina baita ere kulturala, bereziki euskal kulturarekin zerikusirik duen neurrian. Hemen beti gabiltza ETA gora eta ETA behera, eta ETA ez denean, abertzaletasuna, demokrazia, Espainiako konstituzio sakrosantua… eta garrantzitsuena galdu egiten zaigu bidean, galdu egiten zaigu, adibidez, aldaketa sozialari pultsua hartzea.
Eta hori da beti benetan axola duena, aldaketa sozialari pultsua hartzea, gizartea beti baitago mugimenduan eta gu, euskaltzaleok, izoztuta gelditzeko arrisku bizian gaude aspaldi handian. Patxi Zabaletak gogoratzen zigun, duela gutxi, Berrian argitaratutako artikulu batean diskurtso euskaltzalearen eguneratze handi bat eskatzen zuenean. Ezinezkoa da ados ez izatea.
Eta 1965ean ia 80 urterekin hil zen teologo luterano baten liburua irakurtzeak zertan lagunduko digu fenomeno horiek ulertzen? Aldaketa sozialari pultsua hartzen? Diskurtso euskaltzalea berriztatzen?
Hara, fedeaz dakarren esplikazioa oso-oso argia eta distiratsua da. Ez da ahuntzaren gauerdiko eztula. Eta pertsona baten fedeaz hausnartzea, gizarte baten erlijioa aztertzea, ez da lelokeria bat. Hain juxtu ere erlijioa lelokeria bat dela pentsatzea da benetako lelokeria handia, gizakiari zaila baitzaio erlijiorik gabe bizitzea. Eta erlijiorik ez dagoenean, bestelako ordezkoak bilatzen ditu, hori da gertatzen dena. Fedearen dinamika.
Federik gabeko gizaki librea, bere burua siniskeria guztiez askatu duena, autonomo eta, are, subiranoa, hori da hemengo hainbat progrek etengabe predikatu digutena. Literaturan bertan adibide nabarmenak jarri izan dizkigute, adibidez, Marguerite Yourcenar-en Hadriano ospetsua, gurean Joxe Austin Arrietak maisuki itzuli zuena (Hadrianoren oroitzapenak, Elkar, 1985). Itzulingururik gabe esango dut: nik ez dut horretan sinisten.
V
Tillichen liburu hori, bistan da, gaur egun deskatalogatuta dago eta hainbat bibliotekatan baino ezin da aurkitu, baina interesatuak sarean dauka bertsio digital bat, hemen:
Bide batez esanda, liburuaren kapitulu bakoitzaren aurrean badira eskema moduko batzuk kapituluaren mamia jaso nahi dutenak: dirudienez horiek ez daude jatorrizkoan, Paulo Agirrebaltzategik eginak dira. Halaber, liburuak badu hitzaurre bat eta hitzoste bat, biak teologo euskaldunek eginak eta jatorrizkoan ez daudenak.
