GRAMSCI ETA ETIKA IRAULTZAILEA

Pruden Gartzia, 2015eko azaroa

Gramsci, Antonio, Antología, selección, traducción y notas de Manuel Sacristán, Madrid: Siglo XXI editores, 2010, 16. berrinprimaketa, 520, or.

Liburuaren azalaGarai batean, duela bizpahiru hamarkada, oso modan egon zen Gramsci, baina gaur egun esango nuke gure artean literatur-kritikako testuetan baino ez dela, noizbehinka, bere izena irakurtzen ahal, normalki intelektualen izaerari eta balizko eginkizunei lotuta. Hortaz gain, inoiz edo beste hegemoniari buruzko aipamenak irakurtzen ditugu gure eztabaida politiiko edo soziolinguistiko amaiezinen baranoan, baina testuinguru horietan ez zaio kontzeptuaren teoriko nagusiari aipamenik egiten, edo egiten bazaizkio, neuk behintzat ez ditut irakurri. Bitxia da, zeren eta garai batean, euskal gazteria iraultzailea zenean (asmoz behintzat), boterea eskuratzeko bidean irakurri eta aipatu ohi zen kartzelan hildako iraultzaile italiarra eta haren lanak; gaur egun, ordea, boterea eskuratzearena ez da ahora ekartzen eta iraultza, bon, hitzetik hortzera aipatzen da, baina inoiz ez testuinguru politikoan, komertzialean baizik. Eta gazteago den batek galde dezake, apika, nor den Gramsci hori, literatur-kritikari bat? Soziolinguista bat?

Antonio Gramsci (1891-1937) italiar iraultzaile eta pentsalari handia dugu, XX. mendean Italiak eman duen pentsalari garrantzitsuenetakoa, gaur egun oso modan ez badago ere, gorago esan dugun bezala. Haren patua, ziur aski, alderdi komunistarenarekin konexioan jar daiteke, eta biak, Iraultza Boltxebikearen (1917) eta Sobiet Batasunaren paraderoarekin, alegia, desprestigiatze-prozesu sakon eta bueltagabean, gero eta madarikatuago, gero eta ahantziago orobat, bereziki 1989tik aurrera. Iraultzaren esperantza? Europan, behintzat, Berlingo harresia erori zenetik ia inor ez da horretaz gogoratzen eta Europako alderdi komunistak eurak (Frantziakoa, Espainiako edo Euskadikoa, kasu) aspaldi utzi zioten hitzez eta ekitez iraultzaile izateari erreformismo politiko betean sartzeko, horrek beren beherakada amaigabea gelditzerik lortu ez badu ere. Eta Gramsci, beste ezeren gainetik, lider iraultzaile bat zen, marxista-leninista konbentzitua, Italiako Alderdi Komunistako burua, iraultzaile izateagatik faxismoak kartzelaratua eta kartzelan hila (bon, oso gaixorik zela askatasuna eman zioten, baina handik sei egunetara hil zen). Hitz batean, Iraultzaren heroi bat, gaur egun guztiz modaz kanpo eta desgaraian geratu dena.

Antonio Gramsci (1891-1937). Iturria: Wikipedia
Antonio Gramsci (1891-1937).
Iturria: Wikipedia

Hala ere, goi mailako pentsalaria izan zenez gero, aberatsa eta originala, oso aipatua eta goratua izan zen Europa osoan 1968ko iraultzaren garaian (alegia, aurreko eta ondoko hamarkadetan) eta kulturaz eta intelektualez teorizatu zuena aldez edo moldez pentsamendu progresistaren ondare orokorrera pasatu da. Horregatik, beharbada, arrunta da gaur egun intelektualen eginkizunari edota hegemoniari buruz hark esandako gauza asko hizpidera ekartzea, hura aipatzen ari garela konturatu ere egin gabe. Bai, Gramsci izan zen bi gai horietaz, adibidez, teorizatu zuena, bereziki kartzelan pasatu zuen hil aurreko hamarkada luzean. Horregatik, beharbada, haren idazkiak irakurtzea ez da itxura batera eman dezakeen bezain nostalgikoa, erabaki praktikoa baizik.

Esku artean dugun liburua irakurtzeari lotu nitzenean, dena den, nostalgia puntu bat egon zela ez dut ukatuko. Nik ere gaztetan, unibertsitean nintzela, irakurri nituen haren testu batzuk eta, duela gutxi, liburu hau denda bateko apaletan ikusirik, haren pentsamenduan berriz ere murgiltzeko aukera ez zitzaidan oharkabean pasatu. Ondorioz, antologia hau erosi eta poliki-poliki irakurri dut, kontu bati baino gehiagori erreparatuz. Eta gogoa nuke bat baino gehiago jorratzeko, adibidez, gorago aipatu ditugun biak edota, baita ere, emazteari eta familiako kideei kartzelatik igortzen dien gutunetan islatzen dena, preso politikoen bizimodu latzari buruzko albisteak eta bizipenak. Baina denak dira kontu konplikatuak eta nagi sentitu naiz hemen eta orain horiei heltzeko.

Horregatik hautatu dut etika iraultzaileari dagokion puntuan geratzea. Izan ere, nire asmoa oso mugatua izango baita, hona dozena erdi aipu ekartzea eta haiek gainetik iruzkintzea, Gramsciren pentsamendua sistematizatzeko eta azaltzeko pretentsiorik gabe, haatik; aitzitik, aipu solte batzuk eragin dizkidaten ideiak jarri ditut lerroz-lerro, eta norberak ikus beza berari ere ezer iradokitzen ote dioten. Abiapuntua da gure artean Emilio Lopez Adan Beltzak behin baino gehiagotan plazaratu duen ideia bat, alegia, Iraultzak ere baduela bere etika, eta iraultzailea etika horri leial izan behar zaiola herriaren errespetua izan nahi badu; eta, hemendik tiraka, berak hitzez hitz esaten ez duen gauza bat, baina nire uste apalean hortik ondorioztatzen dena: etika iraultzaileari huts egiten hasi zen neurrian galdu zuen ETAk herriaren errespetua eta sostengua. Ideia interesgarria iruditu izan zait beti, baina nire harridurarako (edo ez) inork ez dio sekulan Beltzaren hausnarketa horri heldu gure artean, neuk dakidala. Eta nik beti gogoa izan dut galdetzeko: zer da, hortaz, etika iraultzailea? Horra iruzkin honen asmoa.

Nire ustez, etikaren gaia, Gramsci baitan, zuzen eta estu lotuta dago Machiavelliren gaineko gogoetarekin eta horregatik egokia da aipu honekin hastea:

“El materialismo histórico destruye toda una serie de prejuicios y convenciones, falsos deberes, obligaciones hipócritas, pero no por eso justifica la caída en el escepticismo y en el cinismo snob. El mismo resultado había tenido el maquiavelismo, por una extensión arbitraria o una confusión de la “moral” política con la “moral” privada, o sea de la política con la ética, confusión que, desde luego, no se daba en Maquiavelo, sino al contrario, puesto que la grandeza de Maquiavelo consiste en haber distinguido la política de la ética.” (296. or.)

Hori da etika iraultzaile baten existentzia predikatzeko aurrebaldintza, etika eta politika bereiztea edo, beste hitz batzuekin, moral politikoa eta moral pribatua bi gauza desberdin direla esatea, eta, ondorioz, gure bizitza arruntean zer dagoen ondo eta zer dagoen gaizki bi modu desberdinetan juzgatuko dugu, politikaren alorrean modu batean, gure bizitza pribatuan guztiz beste batean.

Nire uste apalean ez dago Machiavellirenganaino jo beharrik kontu hori argi ikusteko, edozeinek baitaki, guztiontzat oso ezaguna den adibide soil bat jarrita, bizpahiru goi agintari politiko elkarren artean bildurik herrialde bat bonbardatzea erabakitzen badute, adibidez, ekintza horrek kalifikazio moral bat jasoko duela gure gizartean, eta bizpahiru pertsona horiek beroriek toki berean eta ordu berean elkarrengana bildu eta laugarren bati aldameneko gelan kristonetako jipoia ematea eta kartera lapurtzea erabakiko balute, bada, ziur aski, guztiz bestelako kalifikazio moral bat jasoko lukeela, askoz ere larriagoa, bai, mila eta bat aldiz larriagoa. Bitxia da, edo paradoxa, nahiago bada, baina gaur eta hemen herritar guztiz gehienek ontzat eta onuragarritzat joko lukete bonbardamendua eta hark eragindako milaka hildako zuzenak eta zeharkakoak (adibide ugari ditugu eskura) eta, aldiz, erabat onartezintzat aldameneko gelako jipoia eta lapurreta. Bai, berriz diot, edozeinek daki gaur eta hemen pertsona horien balizko bi erabaki horiek ezin direla, inola ere, irizpide moral berberaren arabera epaitu. Zergatik? Non dago aldea? Bada, lehenengoa (bonbardamendua) erabaki politiko bat delako eta bigarrena (jipoia eta lapurreta) erabaki pribatu bat.

Bai, ez dago Machiavellirenganaino jo beharrik jakiteko hemen inork ez dituela irizpide etiko/moral berarekin epaitzen ekintza politikoak eta ekintza pribatuak, baizik eta bi neurri ditugula, bakoitza kasu baterako. Politika eta etika bi gauza desberdin dira edo, gauza bera beste modu batean esanda, gizakiok irizpide etiko desberdinak aplikatzen ditugu eremu politikoan eta eremu pribatuan.

Ondorioz, etika iraultzailea politikaren esparruan kokatu behar da, ez moral pribatuaren alorrean. Horrek ez du esan nahi politikan edozer gauza dela zilegi, baizik eta, Gramscik azpimarratzen duen bezala, beste kode bat dugula, beste irizpide moral bat, kasu honetan, kode etiko iraultzailea (edo demokratikoa, edo feudala, edo subjektu bakoitzak aplikatu nahi duena).

Niccolò Machiavelliren erretratua, Santi di Titok egina. Iturria: Wikipedia
Niccolò Machiavelliren erretratua, Santi di Titok egina.
Iturria: Wikipedia

Garrantzitsua da eremu politikoaren eta pribatuaren arteko bereizketa hau ulertzea, zeren bestela ez da ulertuko ondoren datorrena, alegia, Gramsciren eta Mussoliniren arteko debatea etikaz eta politikaz. Debate horretan aurrez-aurre paratuko dira etika faxista eta etika iraultzailea, eta biak bakoitzaren ezaugarriez eta mugez jardungo dira, modu guztiz gordin batean. Saia gaitezen laburki.

Jar gaitezen Italian, 1924-1925eko abagunean. Benito Mussolini (1883-1945) gobernuburu da dagoeneko, baina eskuadra faxisten erasoak, hilketak eta gehiegikeriak egunero-eguneroko ogia badira ere, oraindik ez du diktadura ezarri, oraindik hauteskundeak egiten dira (azkenak, 1924ko apirilean) eta parlamentu bat dago, zeinean esertzen diren, besteak beste, zenbait diputatu komunista eta, horien artean, Gramsci, Veneziatik hautatua. 1925eko maiatzaren 16an gure protagonistak hitza hartzen du, lehen eta azken aldiz parlamentu batean, faxistek sozietate sekretuez aurkeztu duten lege-proiektu bati kontra egitek, eta gogor salatzen du aitzakia hutsa izango dela komunisten kontra jarduteko; hitzaldia sesio bihurtzen da laster, euskaraz hitz horrek duen adiera zehatzean, faxisten oihu eta zaratengatik; Mussolinik berak behin eta berriro mozten du hitzaldia bere iruzkin eta purrustadekin; Gramsci ez da kikiltzen eta gogor erantzuten du: faxistek diote masoiak porrokatu nahi dituztela, baina beren zinezko helburua da beraiekin akordiotara iristea eta alderdi faxistaren barruan integratzea, ondoren komunistak porrokatzeko. Aipu luze bat egingo dugu:

Gramsci:

La realidad es, pues, que la ley contra la masonería no es una ley principalmente dirigida contra la masonería: el fascismo llegará fácilmente a un compromiso con los masones.

Mussolini:

¡Los fascistas han quemado las logias de los masones antes de redactar la ley! Por tanto, no hace falta ningún compromiso.

[…]

Gramsci:

El fascismo no ha conseguido siquiera realizar la absorción de todos los partidos en su organización. [..] pero, con la masonería, el gobierno fascista tendrá que llegar a un compromiso. ¿Qué se hace cuando un enemigo es fuerte? Primero se le quiebran las piernas, y luego se llega al compromiso en condiciones de superioridad evidente.
(174-175.or.)

Gelditu gaitezen une batez. Hau da Gramsciren analisiaren oinarrian dagoena: faxistak eskuindarren indar guztiak biltzeko eta beren alderdian integratzeko prozesu batean sartuta daude; prozesu horrek denbora bat eskatzen du batetik eta, bestetik, mehatxuak eta sariak banatzea, makila eta azenarioa; masoiak uzkur eta indartsu agertu dira prozesu horretan eta, ondorioz, haien logiak erre dituzte eta, orain, lege bat aurkeztu dute haien aurka; baina, sakonean, faxisten asmoa da masoiekin konpromiso batera iristea, ez lehenago haien indarra apaldu barik (“hankak apurtzea”); ondoren, komunisten kontrako errepresioa areagotuko da, beraiek baitira zinezko etsaiak, ez masoiak. Horra zergatik, itxura batera, faxistek une honetan diharduten hain gogor masoien kontra. Eta, une horretan, Mussolinik akusazio ozen batekin erantzuten du, guri guztioi oso ezaguna egingo zaigun akusazioa, alegia, hango eta hemengo faxistek beren gehiegikeriak zuritzeko beti erabili izan duten argudio nagusia: zuek, komunistek, beste horrenbete egiten duzue Errusian. Nire ustez, debatearen puntu kritikoa da zeren, harrigarriro, Gramscik ez du akusazioa ukatzen eta, aitzitik, komunistek Errusian izan duten portaera zuritzeari ekiten dio. Zein da, orduan, etika faxistaren eta etika iraultzailearen arteko aldea? Ez dira biak berdinak? Hori da Mussolini galdetzen ari dena, funtsean, eta Gramscik inola ere onartu ezin duena. Baina ikus dezagun zer dioen Gramscik:

Mussolini:

Hacemos lo que vosotros hacéis en Rusia…

Gramsci:

En Rusia hay leyes que se cumplen: vosotros tenéis vuestras leyes…

Mussolini:

Vosotros hacéis redadas formidables. Hacéis muy bien [Risas]

[…]

Gramsci:

Ahí no se trata de las violencias fascistas, sino de las nuestras [Rumores e interrupciones]. Nosostros estamos seguros de que representamos a la mayoría de la población, de que representamos los intereses esenciales de la mayoría del pueblo italiano; por eso la violencia proletaria es progresiva y no puede ser sistemática. Vuestra violencia es sistemática y sistemáticamente arbitraria, porque vosotros representáis una minoría destinada a desaparecer [Interrupciones]. Nosotros hemos de decir a la población trabajadora qué es vuestro gobierno, cómo se comporta vuestro gobierno, para organizarla contra vosotros, para ponerla en condiciones de venceros. Es muy probable que también nosotros nos veamos obligados a usar vuestros mismo sistemas, pero como transición y ocasional [Rumores, interrupciones]. Seguro: a adoptar vuestros mismos medios, con la diferencia de que vosotros representáis a la minoría de la población, mientras que nosotros representamos a la mayoría [Interrupciones, rumores].

[…]

Gramsci:

Cuando consiguió la unidad nacional, la burguesía italiana era una minoría de la población, pero como representaba los intereses de la mayoría, aunque ésta no la siguiera, pudo mantenerse en el poder. Vosotros venceréis con las armas, pero no tenéis ningún programa, no representáis nada nuevo ni progresivo. Lo único que habéis hecho ha sido enseñar a la vanguardia revolucionaria que sólo las armas deciden en última instancia del éxito de los programas y de la falta de programas… [Interrupciones, comentarios]

[…]

Mussolini:

¡El Partido Comunista tiene menos inscritos que el Partido Fascista Italiano!

Gramsci:

Pero representa a la clase obrera.

Mussolini:

¡No la representa!
[…]

Gramsci:

Vosotros no contáis con más consenso que el obtenido a palos.
(175-180 or.)

Aski da. Irakurri dugu faxisten eta komunisten liderren arteko ika-mika latza, eta orain gure buruei galdetuko diegu: zein da bien arteko aldea? Biak daude prest bortizkeria politikoa erabiltzeko. Faxisten kasuan kontuak ez du aparteko berritasunik, etika faxistak ontzat jotzen baitu, argi eta garbi, etsai politikoen kontrako errepresio latzena, hilketak barne (legalak edo ilegalak, bigarren mailako kontu bat da). Baina etika iraultzaileak? Horrek ere berdin-berdin ontzat eta zilegitzat jotzen du etsai politikoen hilketa? Hori da Mussoliniren posizioa (“Hacemos lo que vosotros haceis en Rusia”) eta, batzuetan badirudi hori ere dela Gramscirena (“Es muy probable que también nosotros nos veamos obligados a usar vuestros mismo sistemas”) baina, berehala, bi diferentzia azpimarratzen ditu:

  • Bortizkeria iraultzailea, faxista ez bezala, ez da sistemikoa, baizik eta iragankorra eta inoiz-edo-bestekoa (“como transición y ocasional”).
  • Iraultzaileek herriaren gehiengo handia ordezkatzen dute eta, horregatik, beren bortizkeria aurrerakoia da (“progresiva”); aldiz, faxistek desagertzera doan gutxiengo baten ordezkariak dira.

Ondo begiratuta, bi ezaugarriok bat egiten dute honetan: bortizkeria iraultzailea Historiaren alde ari da eta, aldiz, bortizkeria faxista, Historiaren aurka. Horregatik, bortizkeria iraultzaileak herriaren gehiengoa ordezkatzen du, aurrerakoia da eta une zehatz eta iragankor batzuetan baino ez da erabiliko, ez modu sistemikoan; aldiz, bortizkeria faxista Historiak desagertzera kondenatu duen klase baten ordezkaria da eta, horregatik, gutxiengo bat baino ez du ordezkatzen eta, ondorioz, hain zuzen ere ahulezia horren ondorioz, sistemikoa izatera kondenatua dago.

Beraz, etika iraultzailea legitimatzen duena Historia da, Historiaren irakurketa aurrerakoia, marxista nahi bada. Etika horren arabera bortizkeria erabiltzea zilegi da baina, adi hemen, modu mugatu batean, alegia, tenore zehatz batzuetan, modu iragankorrean, inola ere ez modu indiskriminatu edo, gutxiago ere, modu sistemiko batean. Iraultzak hainbat hilketa zilegiztatu dezake, baina ez edozein hilketa eta, gutxiago oraindik, hilketa sistemikoa.

Denok dakigunez, oso bestelakoa da faxismoaren etika, eta esaldi honetan laburbil daiteke: Il Duce ha sempre ragione [Buruzagiak arrazoi du beti]. Baina asko luzatu gara eta honetan utzi nahi nuke aipuen iruzkina.

Benito Mussolini Iturria: Wikipedia
Benito Mussolini
Iturria: Wikipedia

Gatozen orain gurera, gure egunetara eta gure historia txiki eta hurbilera. Gramscik, ikusi dugu, ez du ukatzen bortizkeriaren beharra Iraultza gauzatzeko, baina testuinguru global batean kokatzen du, zeinetan modu mugatu eta iragankor batean baino ez den zilegi. Mussolinik, aldiz, bortizkeria sistemikoa defenditzen du, etengabea, buruzagiaren borondatearen araberakoa beti eta beste mugarik gabe. Ez dirudi gauza bera denik.

Ala bai? Noiz uzten dio bortizkeria iraultzaileak mugatua eta inoiz-edo-bestekoa izateari eta bihurtzen da iraunkorra eta sistemikoa? Noiztik ordezkatzen dute iraultzaleek herriaren gehiengoa eta noiz arte? Noiz uzten diote iraultzaileek herriaren gehiengoa ordezkatzeari?

Horiek dira etika iraultzailea aipatzen denean erantzun beharreko galdera batzuk, nire ustez. Hau da, etika mota horren existentzia ontzat emanik, eta, halaber, moral politikoa eta moral pribatua bi gauza desberdin direla argi izanik ere, noiz pasatu ginen pentsatzetik ETAren bortizkeria mugatua eta iragankorra zela, eta herriaren gehiengoaren borondatea ordezkatzen zuela, beste hau pentsatzera: ETAk arrazoi du beti? Zeren une horretaraino Gramsciren arrazoiek balio dezakete, formalki ez bada ere; hortik aurrera ez.

Jakina, beti geratzen zaigu arazoaren ukazio osoa, hemengo demokrata askoren erakoa, alegia, etika iraultzailearen beraren existentzia ukatzea eta dena arazo moral pribatu bihurtzea. Ildo horren arabera, terroristen ekintza oro krimen hutsa da, eta kitto. Beraz, ez legoke politikaren esparruan erabili beharreko etika berezirik. Baina horrek guztiontzat balio ahal du, ala batzuentzat bakarrik? Azoreetan bildu zirenentzako ere balio du? Bonbardamenduak erabakitzen dutenentzat ere balio du?

Baina ez gaitezen galdera bizantziarretan galdu, hemen denok dakigu, denok, esparru politikoko ekintzak ez direla moral pribatuaren arabera epaitzen eta, horregatik hain juxtu ere, Azoreetako buruzagiei inork ez diela etika pribatuaren araberako erantzukizunik eskatuko. Eta, arrazoi beragatik baita ere, batzuen temarik sakonena ETAren izaera politikoa ukatzea da, nabarmena baita haren izaera politikoa onartzen den unetik bestelako etika bat erabili behar dela beren ekintzak epaitzeko (iraultzailea, demokratikoa edo bestelakoren bat, hori besterik da, baina ez etika pribatua).

Non eta ez duten pentsatzen Gobernuak arrazoi duela beti, eta kitto.

Utzi erantzuna

Zure e-posta helbidea ez da argitaratuko. Beharrezko eremuak * markatuta daude