Egia esan, oraindik ez dakit oso ondo zergatik erosi nuen segituan aipatuko dudan liburua. Bihozkada bat izan zen, hein batean, hura nire ordenagailuko pantailan agertu (ia-ia ausaz, esango nuke) eta erosteko botoiari sakatu. Paregabeko prezioa zuen, hori ere kontuan hartu beharko nuke, euro bat gehi bidalketa-gastuak (beste hiru bat euro-edo). Baina erosi ondoren, jakina, irakurri egin behar, eta hortxe ibili naiz hilabete pare batez, tarteka hartu, tarteka utzi. Oso da interesgarria, baina ez da erraza, eta gainera ingelesez dago, niretzat erraza ez den hizkuntza. Astindu eder batzuk eman dizkiot hiztegiari (eskerrik asko, Mr. Morris!) eta alde horretatik ere zerbait ikasi dut. Eta beste mila konturen artean, Gandhiri buruzko orrialde bereziki aipagarri batzuk aurkitu, hain gustukoa dudan gai horretaz berriz ere hausnarketa txiki bat egitera bultzatu nautenak.
Baina bada ordua liburua zein den argitzeko: Social Origins of Dictatorship and Democracy : Lord and Peasant in the Making of the Modern World (1966). Ziur aski zuetako askok ezagutzen duzue, baina horren berri argirik ez duenarentzat esan dezadan egilea Barrington Moore, Jr. (1913-2005) dela, hain zuzen ere, Estatu Batuetan XX. mendearen bigarren erdian egon den gizarte-zientzialari ezagunenetako eta itzaltsuenetakoa. Karrera ikasten ari nintzela (hots, 80ko hamarkadan) esango nuke inoiz edo beste aipatu zigutela klasean, baina oso bidenabar eta garrantzi batere eman gabe. Izan ere, orduan autore marxista espainolak, frantsesak eta ingelesak ziren hitzetik hortzera aipatuak eta gomendatuak. Moore hau, berriz, ez zen estriktoki historialaria (soziologo hitza gehiago egokitzen zaio), amerikanoa zen gainera eta, Jaungoikoak aparta, Harvard University-ko Russian Research Center-eko kidea zen. Beste hitz batzuetan esanda, orduko unibertsitate-giroan baldintza guzti-guztiak betetzen zituen Historia fakultatean gomendatua ez izateko.
Aipagai dugun liburua bere lan nagusia da, ospe berezia eman ziona munduan zehar. Oso liburu anbiziosoa eta konplexua bada ere, esango nuke erraz laburbil daitekeela esanaz bere asmoa dela galdera honi erantzutea: zergatik gizarte batzuk eboluzionatu dute demokrazia liberalera, beste batzuk faxismora eta beste batzuk komunismora? Galdera horren azpian zenbait aurresuposamen dago, adibidez, azken bizpahiru mendeetan munduko gizarte guztiak, batzuk lehenago, beste batzuk geroago, modernizazioa izeneko prozesu batean sartuta egon direla (edo oraintxe bertan daudela), eta delako prozesu horrek gizarte-aldaketa gaitz bat dakarrela halabeharrez, hau da, autokontsumoan oinarritutako ekonomia batetik produkzio industrialean oinarritutako batera iragatea. Baina iragate horren emaitza ez da berdina beti, alegia, batzuetan demokrazia da eta beste batzuetan diktadura bat (faxista edo komunista). Prozesu hori sei kasu desberdinetan ikertzen du liburu honetan, hurrenez hurren Ingalaterra, Frantzia, Amerikako Estatu Batuak, Txina, Japonia eta India. Kasu guztietan ugariak dira, baita ere, Alemaniari eta Errusiari egiten zaizkion aipamenak (inoiz edo beste Espainiako kasua edo Italiako ere aipatzen dira). Eta ondoren, azken atalean, ondorio orokor batzuk ateratzen dira kasu guztien konparaziotik. Ondorio teorikoak, funtsean, eta aurreikuspen batzuk etorkizun hurbilera begira, adibidez, posible da Indiak Txinaren bidea jarraitzea epe labur batean? Edo Japoniarena da segituko duena? Edo estankatuta geratuko da? Eta abar.
Uste dut aurreko bi paragrafoetan emandako datuekin erraz dela ondorioztatzea zein den Moore jaunaren kezka nagusia, orduko gobernu estatubatuarrarekin eta mendebaldeko gizartearen sektore oso zabalekin konpartitzen zuena: zabalduko ote da iraultza komunista munduan zehar etorkizun hurbil batean? Gogora dezagun berriro liburuaren argitalpen-data (1966) eta non garatzen zuen bere lana gizarte-zientzialari ohoragarri honek: Harvard Universityko Russian Research Centerean. Urte batzuk lehenago gertatu da Kubako Misilen krisialdi latza (1962), Che Guevara hurrengo urtean (1967) hilko zen (denok dakigu nola) eta handik urte pare batera (1969) estatubatuarren soldadu-kopurua Vietnamen 500.000tik gorakoa izango zen. Komunismoaren mamua inoiz baino beldurgarriagoa zen, zinez. Eta testuinguru horretan konprenigarria da Moorek bere liburuko ehun orrialde Indiari dedikatzea. Garbi dago zergatik: amilduko ote da komunismoaren erroitzean, lehentxoago Txina edota Vietnam bezala?
Eta heldu gara Gandhirengana. Zer pentsatzen ote du Moorek Gandhiri buruz? Atal berezi bat dedikatzen dio, “6.The Bourgeois Link to the Peasantry through Nonviolence” (370-378 or.). Merezi du osorik irakurtzea, esan dudan bezala Moore pentsalari konplexua delako eta bere tesiak funtsean argiak badira ere, ñabardura asko eta batzuetan oso bihurriak izaten dituztelako. Ñabardurak maite dituen gizona da eta hori ezin da inoiz bistatik galdu. Hemen halabeharrez aipu labur pare batekin konformatuko gara, baina irakurleak ez du ondorioztatu behar hori dela guztia. Goazen bada.
Moorek ez du Gandhi sinpatiaz ikusten. Garbi aitortzen du bere garrantzi historiko itzela (“the dominant figure in the nationalist movement, openly recognized at its session Nagpur of 1920. At this point, the Indian National Congress ceased to be an upper-class club and started to become a mass organization”, 372. or.) baina modernizazio prozesuarekiko etsaia da guztiz (“What Gandhi sought was a return to an idealized past; the Indian village community, purged of some of its more obviously degrading and repressive features, such as untouchability”, 374. or.) eta ondorioz nekez esan daiteke indiar gizartearentzako onuragarria denik (“Never did it occur to Gandhi that to mantain village India would be to condemn the mass of India´s population to a life of squalor, ignorance, and disease. Industrialism, he felt, brought only materialism and violence. In his eyes the English were the victims of modern civilization, who deserved pity rather than hate”, 376. or.). Baina Gandhik kapitalismoarekiko erakusten duen destaina paraleloa da sozialismoarekikoaz, beraz, Indiako burgeseriarekin eta haren asmo politiko eta sozialekin sintonia handi batera ailegatzeko ez zegoen aparteko arazorik. Moorek ateratzen duen ondorio politikoa erabatekoa da:
“Thus Gandhi´s doctrines, despite some characteristic traces of peasant radicalism, brought water to the mills of the wealthy urban classes.” (377. or.)
Gandhi, beraz, Mao, Castro, Ho Chi Ming eta abar ez bezala, ez da mehatxu iraultzaile bat, guztiz kontrakoa baizik. Hori bai, arrazionalki nekez defendi daiteke heroi eredugarri baten gisan. Adibidez, suposatu behar dugu Paulo VI.a aita santuak 1964an Indiara egin zuen bidaian Gandhiri buruz egin zuen aipamen guztiz goresgarria (ziur aski hortik abiatu zen katolikoen artean gerora izan duen eredugarritasun bakezalearen zigilua eta ospea) eszeptizismo handiz ikusiko zuela. Baina Mooren hastantze intelektual hori ez da soilik katoliko edo mota orotako fededunekikoa. Irakur dezagun arreta apur batez azken aipu hau:
“Manny Western liberals, distressed by the horrors of modern industrial society, have found Gandhi a sympathetic figure, especially for his stress on nonviolence. To me this simpathy merely seems to be evidence tor the malaise in modern liberalism an its incapacity to solve the problems that confront Western society. If one thing at least is certain, it is that modern technology is here to stay and will before long spread throughout the rest of the world. It is perhaps equally certain that whatever form the good society may take, if it ever comes, it will not be that of the self-contained Indian village served by local artisan symbolized in Gandhi´s spinning wheel” (378. or.)
Buka dezadan. Barrington Moore, nire begietan, zinezko liberal bat da, hitz horrek duen karga positibo eta negatibo guztiarekin. Intelektual liberal eredugarri bat, Ilustrazio kantiarraren seme zuzena, bere buruaz libreki pentsatzeko inolako erreparorik ez duena (eta, hortaz, iraultzaz, burgeseriaz, langileriaz, nekazariez, komunismoaz, faxismoaz… argi hitz egiteko batere arazorik ez). Atsegina izan da bere liburua irakurtzea, jakintza eskerga eta ikusmira zinez mundu-mailakoa duen gizarte-zientzialari baten hausnarketak jasotzea. Garbi dago, niretzat, 60etan zegoen askatasun intelektuala gaur egun dagoena baino mila aldiz handiagoa zela. Zeren gaur egun modan dagoena da Inperio Erromatarrarekiko eta antzekoekiko paralelismo eta analogia distiratsuak egitea, ondorio hanpurus bezain hutsetara daramatenak, eta besterik ez. Ez da hori Barrington Moore Jr.-en kasua. Kapitalismoaren aldekoa da, argi eta garbi, baina pertsona jantzia da eta ez du erreparorik moldeak eta topikoak apurtzeko eta Gandhi bezalako behi sakratuei buruz bere iritzia argi emateko. Dena den, beharbada oraindik hezur eta haragizko Gandhi bat zen aipagaia, eta ez gerora saldu diguten buztinezko idoloa.
