Nazionalismo espainolaz aritu ginen aurreko postean, baita intelektual espainolez ere. Baieztapen orokor batzuk egin genituen. Bigarren parte honetan kasu zehatz bat aipatu nahi dugu.
Argibide garrantzitsu bat, beste ezer baino lehen: intelektual espainolez in toto hitz egin dut orain arte, baina bada ordua aitortzeko, zorionez, espainolen artean ere inoiz ez dela faltatu beren nazionalismoaren errelatoa zalantzan jarriko duenik. Huts egin duena, beharbada, pertsona ohoragarri horiek izan duten oihartzuna da. Hori dela-eta ausartzen naiz nire indar guztiekin gomendatzera ondoko liburua: Espino Lopez, Antonio: La conquista de América: una revisión crítica, RBA, 2013. Zeren eta gaiari heldu nahi badiogu, hemendik abia gaitezen: zer izan zen Amerikako konkista, termino historikoetan esplikatuta? Garrantzi handiko gertakaria da eta merezi du horretaz informatzea eta hausnartzea, nazionalismoak egiten duen erabileraz hau, hori eta hura esaten hasi aurretik. Liburu horrek aukera paregabea eskaintzen digu gaiaz apur bat jabetzeko.
Eta gaiari heldurik, esan dezagun badela gai hau ateratzen denean akats bat, nire uste apalean, gehiago edo gutxiago denok egiten duguna: Amerikako konkista genozidio hutsa izan zela esan, eta kito. Eta horrela analisi historikoa kontsiderazio moralekin ordezkatzen dugu. Adierazgarria da, niretzat, ikustea Espino irakasleak ez duela “genozidio” hitz ia-ia aipatu ere egiten; horren ordez liburu honen asmoa da zer gertatu zen zehatz-mehatz kontatzea eta kontsiderazio moralak irakurlearentzat uztea. Zeren garbi dago, autoreak ere horrela dio, gertakari horiek ez gaituztela inola ere indiferente utziko, baina gertakariak berak ezagutzea ezinbestekoa da horren balioespenaz eztabaidatzeari ekin aurretik.
Eta zeintzuk dira gertakariak? Liburua, funtsean, konkista garaian edo ondoko mendean orduko kronistek emandako testigantzen bilduma antolatu bat da, gaika paratua. Lerroz lerro aipatzen diren gertakariak beti orduko autoreen testigantza dakarte, hau da, protagonistena edo protagonistengandik oso gertu egondako kronistena. Eta ildo horretan, bere abiapuntua argia da:
“Lo es que, como veremos en las próximas páginas, el padre Las Casas—y otros autores, no precisamente lascasianos, como fray Toribio de Benavente o Fernández de Oviedo, que nos ofrecen testimonios parecidos—decían toda la verdad.” (16 or.)
Amerikako konkista, beraz, Las Casasek bere garaian esan bezala, krudelkeria eta izugarrikeria ugari baino ugariagoen bilduma bat izan zen hasi eta buka. Konkistatzaileek sistematikoki eta erabat apropos egindako mota orotako desmasien kontakizuna. Espinoren argudioa argia da: “la conquista de las Indias no fue en ningún caso un paseo militar” (335. or.). Aurreko bi baieztapenak konbinatuz, hau da, konkistarako zailtasun militarrak eta izugarrikerien bilduma, liburu honen tesia ateratzen zaigu bere osoan: konkista enpresa militar bat izan zen ororen buru, eta termino militarretan analizatu eta ulertu behar da; beraz, garaiko kroniketan ateratzen zaizkigun milaka krudelkeriak logika militar huts bati erantzuten zioten funtsean: “prácticas aterrorizantes de sometimiento” (338 or.). Gure hitzekin esanda: konkistatzaileak oso gutxi ziren eta indar militar mugatua zuten, ondorioz, kontzienteki erabaki zuten terrorea zabaltzea beren nagusitasuna finkatzeko. Terrorea, terrore hutsa, gordina, gorria, erabatekoa: “no dudaron en masacrar poblaciones enteras cuando hizo falta; hicieron un uso planificado de la violencia extrema muy a menudo” (339 or.). Alegia, terrorearen erabilera kontzientea eta sistematikoa populazio babesgabearen kontra. Aterrorizatutako indioak ez baitziren errebelatuko beren nagusien kontra. Horra konkistaren logika:
“la principal justificación para emprender los terribles episodios de violencia desatada, que culminarían en auténticas masacres, fue la necesidad de imponerse sobre grandes masas de población partiendo de un número reducido de efectivos en las huestes” (100 or.).
Espinoren abiapuntua eta ondorioak marraztu ditugu bi paragrafotan, guztiz laburki eta ñabarduretarako espaziorik gabe. Eta ñabardurak beharrezkoak dira, benetan jakin eta ulertu nahi badugu zer gertatu zen. Baina gertatu zena, funtsean, izugarrikerien zerrenda bat da, eta horren kontakizun zehatzak osatzen du liburu honen parterik handiena. Printza batzuk aldatuko ditugu hona:
“estos indios del Caribana tienen merecido mil veces la muerte, porque es muy mala gente y han muerto en otras veces muchos cristianos […] y no digo darlos por esclavos según es mala su casta, más aún mandarlos quemar a todos, chicos y grandes, porque no quedase memoria de tan mala gente” [Vasco Nuñez de Balboa] (135. or.)
“Posteriormente, Cortés mandaría quemar a sesenta caciques ante herederos de éstos. Nadie se exclamaba por la crueldad de tal política. Sobre todo si funcionaba” (137 or.)
“Alvarado […] mandó quemar vivos a los caciques, así como su ciudad hasta los cimientos” (137 or.)
“Lógicamente, la ejecución en la hoguera no fue una práctica exclusiva de Francisco Pizarro […] no dudó en quemar a veintitrés señores del pueblo de Parcós para escarmiento de los demás.” (141. or.)
“Diego de Almagro […] después de torturar hasta la muerte a un cacique de la zona–, mandó apresar a los restantes caciques y notables de aquellos tres valles y los condenó a muerte. Fueron quemadas vivas treinta y seis personas” (142. or.)
“Se torturaba a los indios para que hablasen y luego los asesinaban con una crueldad despiadada, ya fuera ahorcándolos en los árboles, echándoles a los perros para que los despedazaran o lanceándolos desde sus caballos” (146 or.)
“Diez de ellos fueron empalados en los cerros del lugar para espanto y escarmiento de los demás “ (147 or.)
“se consiguió tener en Popayán carnicería pública de indios para los perros; y se consintió ir a cazar con ellos indios para cebarlos y darles de comer” (148. or.)
“como si se tratase de la antigua Roma, Tamanaco fue conducido a un anfiteatro improvisado donde se le ofreció la vida si conseguía derrotar a un famoso perro de presa que acompañaba a la hueste del capitán Pedro Alonso de Galeas. Aunque armado con su macana, Tamanaco fue muerto por el perro, que le desgarró la garganta” (150 or.)
“echavan a otros a los perros para que los despedazassen” (152 or.)
“ahorcando a unos y empalando a otros, mientras los supervivientes eran enviados a La Española como esclavos” (153 or.)
“no dudó en empalar a algunos indios prisioneros que hizo para escarmiento” (161 or.)
Horra batzuk termino epiko eta loriosoetan marrazten diguten konkista. Horra gertatu zena. Dozenaka eta dozenaka testigantza gehiago biltzen dira liburuan, horroreen katalogo batean bezala. Ez dira biltzen bilketaren asmo hutsez, baizik eta atzean dagoen logika militar kupidagabearen erakusgarri gisa. Baina nahikoa luzatu garela uste dut. Hori bai, ez dut iruzkin hau amaitu nahi testigantza berezi bat jaso gabe, euskaldunokin zerikusi zuzena duena:
“En los siguientes años, esa fue la norma de actuación de caudillos como Domingo Martínez de Irala. Tras comentar el asalto al asentamiento principal de los indios sucurusis, el bávaro U. Schmidt termina su explicación con una frase significativa: “[…] disparamos nuestros arcabuces, matamos a cuantos encontramos y cautivamos como dos mil entre hombres, mujeres, muchachos y chicos, y luego quemamos su aldea y tomamos cuanto allí había, tal como podéis pensar vosotros que siempre ocurre en tales casos” […] Una vez destituído el gobernador Cabeza de Vaca por ser incapaz de ofrecer a sus hombres suculentos botines en la zona, Martínez de Irala, como decíamos, se lanzó a una vorágine de asaltos a los distintos poblados para obtener esclavos no sin antes masacrar a la mayoría de sus habitantes […] Tras pacificar el territorio a sangre y fuego, hasta cincuenta mil indígenas fueron capturadas por los españoles—una cifra que parece exagerada–, de los cuales sobrevivieron unas quince mil, había españoles que contaban con harenes de ochenta y cien indias, si bien lo que más escandalizaba a Martín González era el hecho de que las indias se usaban como si de moneda se tratase, vendiéndose indias “por perros y otras cosas” […] Al herir a un aliado cario días más tarde, Martínez de Irala dio orden de hacerles la guerra a sangre y fuego, “en la qual mataron mucha gente, ansi de niños, mugeres viejas y otros yndios de guerra”, quizá unos cuatro mil, tomando por esclavos otros dos mil” (132-134 or.)
“En la conquista de lo que sería Paraguay, el por entonces capitán Domingo Martínez de Irala (1509-1556) protagonizó una de las ejecuciones por fuego más terribles. Informado de cómo la expedición de Juan de Ayolas (1510-1538) había perecido a manos de los indios payaguás y de sus aliados (los naperus), Martínez de Irala, quien se había hecho con cinco payaguás, decidió ejecutarlos de modo ejemplarizante: “ […] se les ató contra un árbol y se hizo una gran hoguera a alguna distancia. Así, lentamente, se fueron quemando.” (144 or.)
Domingo Martinez de Irala, horra konkistatzaile tipikoa, kolonizatzaile, fundatzaile, zibilizatzaile, Espainiaren loria bat, dudarik gabe. Asesino psikopata bat, esango genuke geuk goiko testuen argitan. Baina espainol baliente hori, jaunandreok, Bergaran jaiotako euskaldun hutsa zen, gure lotsarako. Eta, gure lotsarako ere, hona euskarazko Wikipedian gaur egun bertan duen sarrera:
Domingo Martinez de Irala (1509, Bergara, Gipuzkoa – 1556, Asuncion, Paraguai) gipuzkoar konkistatzaile eta kolonizatzailea izan zen.
1535an, Gipuzkoan zituen ondasun guztiak saldu zituen Ameriketara abiatzeko. Han Pedro de Mendoza gobernadorearen kapitain eta idazkari izendatu zuten eta harekin hartu zuen parte Buenos Aires hiriaren lehenbiziko fundazioan. Juan de Ayolasekin batera Paraná eta Paraguai ibaiak esploratu zituen. 1539-1542 eta 1544-1556 urte bitartean, Pedro de Mendoza hil ondoren, Rio de la Platako gobernadore egin zuten eta La Asunción de Paraguay bertako hiriburua gotortzea deliberatu zuen.
Zilarra aurkitzeko espedizioak antolatu zituen baina, Pizarro eta La Gasca aurreratu zitzaizkiola ikusirik, uste denez berak sortu zuen La Asuncion hirira itzuli zen. Bertako kapitain nagusi eta gobernari izan zen heriotza arte. Paraguairen sortzailetzat hartu izan da Irala.
Izan ere, Amerikako konkistaz edota nazionalismo espainolaz jardutean inoiz ez genuke burutik kendu behar euskaldun asko egon dela beti kontu horietan inplikatuta, bai konkistaren orduan, bai haren apologian edo justifikazioan. Zuzen-zuzenean dagozkigun kontuak dira, eta ez dut pentsatzen, inondik inora, Hernan Cortés baten desmasiak eta haren apologisten edo apaintzaileen idazkiak salatzen has gaitezkeenik, aldi berean ez badugu Martinez de Irala bezalakoenak neurri berean gaitzesten.
Amerikako konkista gure lotsa ere bada, euskaldunona.
Ohar garrantzitsua euskal komunitate zientifikoaz: Edozein historialarik edo gizarte-zientzilarik dakien bezala, zer gertatu zen zehaztea, berez, prozesu interpretatibo baten lehen urratsa baino ez da eta, bere horretan, ez du esanahi berezirik. Alegia, gertatu zen hori marko esplikatibo edo interpretatibo zabalago baten barruan kokatu behar da, explizituki edo inplizituki, eta marko orokor horretan kokaturik baino ez du esanahirik izango. Gertakariek ez dute hitz egiten, geu gara beraiei buruz hitz egiten dugunak, hots, esanahi bat ematen diegunak. Esanahi horretatik kanpo historiaren hotsa eta ardaila besterik ez dago, Shakespeareren esaldi proberbialak dioen bezala. Ondorioz, Amerikako konkistan zehar gertatu ziren desmasiak ulertu nahi baditugu, testuinguru zabalago batean kokatu behar ditugu; hori da Espino irakasleak liburu horretan egiten duena, hots, logika militar baten barruan kokatu eta azaldu. Eta bera horraino bakarrik ailegatzen da. Nazionalismo espainolari buruzko kontsiderazio guztiak, ordea, zuzenak edo okerrak, neureak dira eta ez dute Espinoren balizko ideologia edo pentsaerarekin zerikusi zuzenik. Izan ere, ez dakit zein izan ote daitekeen hori, nazionalismo espainolari dagokionez bereziki. Hori bai, bi gauza defenditu nahi nituzke: lehenik, Espinok historialari gisa erakusten duen gaitasuna bereziki laudagarria eta baliagarria dela guztiontzat, beste edozein kontsideraziotatik at, eta bigarrenik, berea bezalako ikerketen gainean hausnartzeko gai garen neurrian lortuko dugula Amerikako konkistari buruzko ezagutzan aurrera egitea, eta aurreraka hori komunitate intelektual baten eginkizuna dela, ez ezein gobernu edo botere politikorena.
Garbiago esanda, Patxi Lopez lehendakariak (adibidez) euskal abertzaletasunari buruzko errelatoa egin behar dela baieztatu zuenean, eta prozesu hori gobernuak gidatu behar duela aldeztu zuenean, neure ustez edozein komunitate intelektualen funtsa deboilatzen zuela, historialariak eta gizarte-zientzilariak (adibidez) soldatapeko morroi-kuadrila batekin konfundituz. Gertakarien interpretazioa egitea halabeharrez baita zeregin plurala eta kontraesankorra, komunitate libre bateko kideen eginkizuna eta ez soldatapeko izkiriatzaile batzuena. Euskal abertzaletasunaz edo Amerikako konkistaz, kasu bietan berdin. Hori ikusteko gai ez denak gutxi daki demokraziaz.
