Aurreko post batean, latinari buruzko liburu bat iruzkintzean, arreta berezia jarri genuen Alemaniako hizkuntza-egoeran XVI. mendean. Gaur hari hartatik tiraka segitu nahi dugu, bereziki hizkuntza-bikoiztasunaren esparruko kontuetan. Aurrekoan bezala, aipuak hemendik hartuak dira: Wilfried Stroh: El latín ha muerto, ¡viva el latín! (Ediciones del Subsuelo, 2013).
Garbi dago Ertaroan zehar latina zela goi mailako literatura eta kultur-produkziorako hizkuntza nagusia eta kasu askotan ia-ia bakarra (adibidez unibertsitatean). Ernazimentuan hori aldatu egin zen zentzu bikoitz batean: batetik eruditoak latin klasikoa erreibindikatzen hasi ziren (Ertaroko latin endekatuaren aurka) eta, aldi berean, herri-hizkuntzak erabiltzen hasi ziren goi mailako literaturarako eta, baita ere, ordura arte guztiz debekatuta zeuden jakintza-esparruetarako: Teologia, Filosofia, Historia edo Zuzenbidea. Mugimendu bikoitza izan zen, beraz, eta, beti bezala, ez da erraza haren muga kronologikoak argi eta garbi seinalatzea. Esan dezagun, adibidez, hasiera XIV. mendean duela eta bukaera 1700 urte inguruan. Aro horretan guztian baiezta daiteke, oro har, idazle askok bi hizkuntza erabiltzen zituztela txandaka, latina eta beren herri-hizkuntza; dirudienez beren idazlanaren xede-irakurleak ziren bata edo bestea aukeratzeko irizpide nagusia.
Strohen arabera prozesuaren hasieran latinaren hegemonia erabatekoa da, baina bukaeraren ondoren (hots, 1700etik aurrera) latina erabiltzea “anakronismoa” bihurtu zen leku eta esparru gehienetan. Hiruzpalau mende iraun zuen ordezkapen-prozesu bati buruz ari gara, beraz. Eta prozesu hori ez zen berdina izan Europako eskualde guztietan. Horrela, oso azkarra izan omen zen Italian, Espainian eta Frantzian, non XVI. mende bukaerarako latinaren posizioa bigarren mailakoa zen argi eta garbi; aldiz, apur bat berantiarragoa izan zen Ingalaterran eta, bereziki:
“La literatura latina parece haber tenido mayor importancia para las pequeñas naciones, cuyas lenguas, poco conocidas, apenas tenían repercusión en el extranjero y que, por tanto, se veían forzadas a emplear el latín como herramienta de comunicación. De esta manera floreció en Polonia, Bohemia y Hungría una literatura latina internacional de gran valor; también Dinamarca, Noruega, Islandia y Suecia se unieron durante el siglo XVI al humanismo latino.” (269 or.)
Beraz, badirudi banaketa argi bat dagoela Hego Europa garatuaren eta Ipar eta Erdi Europa azpigaratuen artean. Bien artean Ingalaterra legoke. Baina, eta hemen dator guretzat interesgarriena, non dago Alemania? Aipu luze bat egingo dugu:
“Aunque pueda parecer sorprendente, Alemania forma parte de estas “pequeñas” naciones literarias: la poesía latina del siglo XVI superaba ampliamente a la poesía en lengua autóctona. […] Ciertamente la poesía alemana que hoy en día denominamos “clásica” no apareció hasta el siglo siguiente, el XVIII [sic], con autores como Klopstock o Lessing. Sin embargo, desde la perspectiva de los contemporáneos, la poesía alemana del siglo XVII alcanzó por fín el nivel internacional e incluso estaba al par de la literatura clásica. Así expresaba su orgullo Leibniz en 1667:
Was lobt man viel die Griechen,
Sie müssen sich verkriechen
Wenn sich die teutsche Muse regt.
Was sonst die Römer gaben.
Kan man zu hause haben
Nachdem sich Mars bey uns gelegt.Horaz mi Fleming lebet,
mi Poiz Naso schwebet,
mi Greiff Senezens Trauer-spiel.De qúe se alaba tanto a los griegos,
si tienen que esconderse
cuando la musa alemana hace presencia.
Lo que antes daban los romanos
puedo uno tenerlo en casa
ahora que Marte anda entre nosotros.Horacio vive en Fleming,
Ovidio flota en Opitz,
la tragedia de Seneca está en Gryphius.” (270-271 or.)
Azken bertsoan aipatzen diren ezezagun horiek hiru aleman idazle dira, hirurak elebidunak, hots, latinez eta alemanez idazten zutenak. Strohen ondorioa erabatekoa da: “Por lo que respecta a la literatura, en suma, podemos observar que el latín no logró imponerse del todo a ninguna lengua nacional, con la notable excepción de Alemania” (272. or.).
Laburbildu dezagun esandakoa. Ernazimentuan zehar gertatzen den hizkuntza-ordezkapenaren fenomeno luzea bereziki berantiarra izan zen bi lekutan: batetik nazio txikietan eta bestetik, eta erabat harrigarriro, Alemanian, non Erreforma protestantea eta Luteroren Bibliaren itzulpena gorabehera, aleman hizkuntzak ez zuen benetako hegemoniarik erdietsi XVIII. mendea ondo sartuta egon arte. Gogora dezagun, ildo horretan, aleman literaturaren aitalehen handiak, Goethe, Kant, Lessing, Herder… XVIII. mendearen bukaeran idatzi zutela beren lan nagusiak. Gorago aipatu dugun Leibnizek (1646-1716) berak bere idazlan guztietatik %40 bat latinez idatzi zuen, %25 bat alemanez eta… %35 bat frantsesez! Gogoratu dezagun, gainera Prusiako errege Federiko II.aren kasua, aurreko post batean iruzkindua: mespretxu bizia zion herri-hizkuntzari (hots, alemanari) eta frantsesez idazten zuen ia beti. Alemaniaren kultur-historia XVII. mendean latinaren hegemonia egoskorrarena da, nonbait, eta XVIII. mendearen lehen bi herenetan, neurri handi batean behintzat, frantsesarekiko morrontzarena, dirudienez. Modu polemikoan sinplifikatuz, jakina.
Alemaniaren kasua, beraz, zinez berezia da. Ala ez? Ala pentsatu behar dugu arrunki gure artean manejatzen ditugun erreferentziak (Espainia eta Frantzia gehienetan, horiek ez direnean Ingalaterra) ez direla, inondik inora, Europan bertan aurkitu daitekeen aniztasunaren erakusgarri fidagarri bat? Ezjakinak gara, oso ezjakinak, hizkuntzen historia sozialean. Nahikoa da Espainiatik eta Frantziatik apur bat urruntzea gauza guztiz interesgarriak ikusteko, adibidez, Alemania bezalako herri handi eta boteretsu batean; zer izango da, bada, zerbait ikasten hasiko bagina Holandaren, Suitzaren, Finlandiaren, Norvegiaren, Txekiaren, Serbiaren, Albaniaren… eta dozenaka herri europar txiki horien (geu baino handiagoak denak, haatik) historiaz? Agian frantses eta espainol liburuetan ikasi duguna beste modu batean begiratzen hasiko ginateke.
Itzul gaitezen orain, paragrafo batean ez bada ere, gurera. Pentsa dezagun gure heroi intelektual nagusietako batekin, Arnaut Oihenartekin (1592-1667). Jakina denez, hiru hizkuntzetan idatzi zituen bere lanak: euskaraz, frantsesez eta latinez. Apur bat Leibnizek bezala, ezta? Ala kasualitate hutsa da? Bada Oihenarten baitan idazteko orduan hizkuntzaren banaketa funtzional bat, hau da, norentzat idatzi halako hizkuntza? Strohen hitzetan esateko: “la elección del idioma dependía, en suma, del lector buscado” (276. or.). Idazle elebidunen kasua ez da salbuespena gure literaturan, bereziki literato huts ez direnetan eta liburu bat baino gehiago idatzi dutenetan. Antzinakoen artean, Oihenartez gain, hortxe ditugu Lazarraga edo Larramendi. Berrien artean, har dezagun Koldo Mitxelenaren beraren kasua. Salbuespenak? Ez dirudi. Baina inoiz hasiko ote gara horretaz pentsatzen aurreiritzirik gabe, Europako gainetiko lekuetan gertatzen zenaren argitan?
Europa mailan behintzat argi dago horrelako kasuak ez direla salbuespenak. Aski da heroi intelektual nagusien edozein zerrenda hartzea eta kontatzen hastea. Strohen liburuan samaldaka agertzen dira Ernazimentutik aurrera; ekar dezagun hona oraingoz aipatu ez ditugun batzuk: Joachim du Bellay (1522-1560), Galileo Galilei (1564-1642), Isaac Newton (1642-1726) edo Leonhard Euler (1707-1783). Kasu gehientan latinari buruz ari gara , baina XVII. mendeko azken herenetik aurrera fenomeno berri baten aurrean gaude: Frantziaren gorakada politikoak horrelako linguistiko bat sortzen du eta frantsesa nazioarteko hizkuntza bilakatzen da, neurri handi batean latinaren lekua hartuz, bai nazioarteko harremanetan, bai zientzian, bai literaturan. Jakina denez, XX. mendean ingelesak ordezkatuko du eremu horietan guztietan, ez alemanaren desafio latza gainditu baino lehen (bi mundu-gerra lekuko).
Hausnarketa sistematiko bat beharko genuke egin Europako idazleek erabili izan duten hizkuntzez. Strohen liburua irakurrita ez dirudi lelokeria esatea XIV. mendean sortzen den hizkuntza-bikoiztasuna (latina eta herri-hizkuntza) XVIII. mendetik aurrera frantsesa eta herri-hizkuntza bilakatzen dela eta, ezaguna denez, gaurko egunean gero eta gehiago ingelesa eta herri-hizkuntza bihurtzen ari dela azkar. Tartean, jakina, XIX-XX. mendean zehar Europako idazle gehienek (nazio txikietakoak ez zirenek, behintzat) hizkuntza bakarrean idatzi dute beren lanak: gaztelaniaz, frantsesez, ingelesez, alemanez eta abar. Gaur egun anglofonoek baino ez dute luxu hori haizu mundu zabalean.
Agian, eta bakarrik agian diot, agian ondorioztatu beharko genuke bizpahiru hizkuntza desberdinetan idaztea hizkuntza bakarrean idaztea bezain arrunta eta naturala dela, edo hala izan dela gutxienez mende askotan eta toki ugarietan. Baina Strohen azken aipu batekin bukatuko dugu:
“¿Acaso el latín ya no era idóneo para expesar los sentimientos y las sensaciones de una nueva época? ¿Acaso los poetas que se pasaban a la lengua nacional tenían ahora la convicción de poder expresarse sin trabas? Estas suposiciones nos las sugiere un prejuicio romántico que compartimos con el joven Johann Gottfried Herder: tan sólo en su lengua materna puede una persona expresar de veras sus sentimientos más profundos. Pese a todo, hay un hecho que contradice esta afirmación, puesto que los mayores poetas romanos desde la Antigüedad, desde Ennio (200 a.C.) hasta Claudiano (400 d.C.) tuvieron el latín como segunda lengua.” (274. or.)
Koxka bat estuago eginez, eman dezagun hizkuntza-bikoiztazunaren arazoa gardena eta bueltarik gabea dirudiela orotariko zientzientzat. Baina literaturarentzat? Poesiarentzat berarentzat? Zaila egiten zait gure hizkuntza-egoerari buruz arestiko aipu hori baino ezer zehatzagorik eta gaurkotasun handiagokoagorik gaineratzea. Euskal idazle askoren ama hizkuntza ez da euskara. Eta zer?