Azurmendi, Joxe, Historia, arraza, nazioa : Renan eta nazionalismoaren inguruko topiko batzuk, Donostia: Elkar, 2014.
Gaur iruzkinduko dugun zatian arrazismoaren gaia aztertuko du, luze, zabal eta sakon. Horretarako bederatzi atal beharko ditu, berak bi multzotan banatzen dituenak: lehenenean ohar orokor batzuk emango dizkigu XIX. mendeko pentsamenduaren gako nagusi batzuk azalduz, eta bigarrenean bete-betean sartuko da gaian, zazpi ataletan zehar.
Lehenengo atalak izenburu hau du: “Modernia, Historiaren garaia, filologiaren orena”. Atal laburra da eta XIX. mendeko bigarren erdiko zientziaren ezaugarri nagusi batzuk iruzkintzen dizkigu, gaingiroki: zientzia erlijio gisa hartuta agertuko zaigula, historiaren paper zentrala XIX. mendeko zientzian (“historia da zientzien zientzia” 88.or.) eta, hari horretatik tiratuz, filologoen paper gidaria ikerketa historikoetan. Hurrengo atalean, “Historia, Zientzia, Progresoa”, gai berberetan sakontzen segitzen du, progresoaren kategoria sartuz, eta batez ere bere arrazakeriari lehen hurbilpen bat eginez eta bere mendeko Frantziaren testuinguruan jarriz. Ildo horretan ikaragarriak dira 110-111 orrietan jasotzen diren aipuak eta komentarioak, bai beltz eta txinatarrei buruz, bai emakumeei buruz. Benetan beldurra eragiteko modukoak. Pare bat kopiatuko ditugu, iruzkinik gabe:
“Qu´on se figure le spectacle qu´eût offert la terre si elle eût été uniquement peuplé de nègres, bornant tout à la jouissance individuelle au sein d´une médiocrité générale, et substituant la jalousie et le désir de bien-être aux nobles poursuites de l´idéal?” (Renan; 110. or.)
[“Imajina dezagun nolako ikuskizuna eskainiko zukeen lurrak baldin eta bakar-bakarrik beltzez habitatua balego, guztia mugatuz norberaren gozamenera erdipurdikeria orokor baten barruan, eta jeloskortasunak eta ongizatearen desirak idealaren eginbide noblea ordezkatuz?”] (Renan, itzulpena, P.G.)
Horra nola aipatzen dituen Renanek beltzak (“les nègres”), alfer alaenak norberaren jeloskortasun eta desira egoistez harandi joateko gai ez direnak (zuriak ez bezala, noski). Bada, txinatarrei buruz oso antzera (110. or.) eta, emakumeei buruz, zer esango dizuet, benetan latza egingo zaizue horrelakoak irakurtzea (111. or., 477. eta 478. oinoharrak). Azurmendiren ondorioa da jakina dela garai horretan denak zirela arrazistak, baina Renan bereziki arrazista zela. Emakumeei buruz ez du ezer esaten, baina ez da zaila antzerako ondorio batera ailegatzea.
Eta hemendik aurrera, hurrengo zazpi ataletan arrazakeria izango da aztergaia.
Arrazaren kontzeptua Renan baitan aztertzen da, sistematikoki. Arestian esan dugunez, indar handia egiten da baiestean testuinguru orokorra arrazista zela, baina gure protagonista bereziki arrazista, eta bere ekarpen handiena “arraza zurien” barnean bi adar handi bereiztea dela: indoeuropearrak eta semitak. Hori da bere ekarpen espezifiko nagusia.
Bereziki nabarmentzekoa, J.A. Gobineau (1816-1882) arrazakeriaren apostoluaren lagun mina eta guztiz irizkidea da. Baina egin dezagun aipu bat (ez da bakarra):
“Orain mitologia errepublikarra ez kirasteko, Gobineau bakarrik aipatzen da arrazismo frantsesaren aita zatar bezala, baina arrazismoaren sorrerako bi teoriko nagusiak Frantzian, A. Sudrek goiz asko erremarkatu zuenez, Gobineau eta Renan izan dira, biok “systématisant les vues et les recherches antérieures, ont élevé la théorie des races à la hauteur d´une philosophie de l´histoire, et lui ont démandé l´explication des plus grans faits religieux, moraux et politiques. Les interprètes les plus déterminés et les plus habiles de cette théorie sont, en France, MM. de Gobineau eta Ernest Renan.”” (118. or.).
[“biok, sistematizatuz aurreko ikuskera eta ikerketak, jasotzen dute arrazen teoria historiaren filosofia baten mailara, eta galdatzen diote egitate erlijioso, moral eta politiko handien azalpena. Teoria horren interpretatzaile erabakienak eta abilenak, Frantzian, Gobineau jauna eta Ernest Renan dira”] (Sudre, itzulpena, P.G.)
Garbi dago, Renan ez da bigarren mailako arrazista, Gobineauren pareko garrantzia duena baizik. Baina ez da bakarrik hori: “Arrazak edo herriak eta hizkuntzak berdintzea esentzialismoa bada, zaila izango da Renan baino esentzialistagorik aurkitzea” (123. or.). Zeren arrazen arteko mailak bereizteaz gain, Renanek hizkuntzen artekoak ere argi eta garbi markatzen ditu, ez baitira berdinak, adibidez, hizkuntza indoeuroparrak eta semitikoak. Aipu bakar bat egingo dugu:
“Hizkuntza semitikoak “sont peu précises, et ne disent les choses qu´à peu près. Leurs formules n´ont pas cettte exactitude qui, chez nous, ne laisse point de place à l´équivoque”. Hasteko, hizkuntza semitikoen lexikoa—primitibo, materialista—ideia abstraktuak adierazteko ezgauza da, esperientzia materialen isla inmediatoa besterik ez baita.” (126. or.)
[“Hizkuntza semitikoak ez dira oso zehatzak, eta gauzak gutxi gorabeherak esaten dituzte. Beren formulek ez dute zehaztasun hori, zeinak gure artean ez dion inolako tokirik uzten erratzeari”] (Renan, itzulpena, P.G.)
Aipuak segitzen du Renanen hitzekin, baina hortxe utziko dugu. Konturatu zara, ezta? Hau da don Migel Unamunokoaren betiko matraka, euskarak ez du gaztelaniaren mailarik, hizkuntza primitiboa da, ez du balio ideia abstraktuak adierazteko, eta abar. Bada, Renan da topiko horien guztien guraso intelektual nagusietako bat, berak hizkuntza semitikoei buruz (hau da, hebraiera eta arabiera) esan zuena, beste batzuk euskarari buruz esan zuten, berdin-berdin edo oso antzera. Renanen ondoan H. Taine (1828-1893) dugu, bera bezala gaur egun oso ezaguna ez den pentsalaria, baina XIX. mendearen bigarren erdian egundoko prestigioa zuena; bada, hori ere arrazista argia eta Unamuno bezalakoen inspiratzailea.
Baina Renanen arrazismoaren espezifikoena, ziur aski, bere antisemitismoa da, erran nahi baita, arabeen eta juduenganako mespretxua (guri arraroa egiten bazaigu ere, bere begietan biak dira arraza beraren bi adar, oso antzekoak). Honela, “abismo bat dago arraza zurien eta beste guztien artean; eta berdin—beti Renanen hitzekin—abismo bat dago arraza semitiko eta indoeroparren artean ere” (138. or.). Kontua erredikuluraino luzatzen da, adibidez, “Jesus ez da judua, ez hura eta ez haren mezua ulertu duten juduen biktima baizik. Ariarrak dira Jesus ulertu dutenak”. Hain da estranbotikoa ezen baliteke aurreko aipua ondo ez ulertu izaneren sentzazioa izatea. Bada, ondo ulertu ez baduzue, apur bat geroago berriz zehazten zaigu: “Galilean zegoen arraza nahasketarekin, ezin da ziur jakin Jesus zein arrazatakoa zen, idatzi du Renanek; gauza ziur bakarra dago, deritzo Chamberlainek Renanen laguntzaz: ez zela arraza judukoa.” (139 or.). Dena den, hori izan baldin bada ere Renanen posizio klasikoa (“Au fond, Jésus n´a rien de juif”, 138. or.) bere zahartzaroan iritzia aldatu du: “Jésus était un Juif” (140. or.). Bere pentsamendua sakonki aldatu duelako, apika? Ez dirudi Azurmendik horrelakorik pentsatzen duenik; zeren aski da 151. orrian jasotzen diren aipu antisemita ikaragarriak errepasatzea. Apur bat luzea izan arren, kopiatuko ditugu zati batzuk:
“À l´heure qu´il est, la condition essentielle pour que la civilisation européenne se répande, c´est la destruction de la chose sémitique par excellence, la destruction du pouvoir théocratique de l´islamisme, par conséquent la déstruction de l´islamisme […] L´islamisme est la plus complète négation de l´Europe; l´islam est le fanatisme.” (Renan, 151. or.)
[“Gaurko orenean, baldintza esentziala europar zibilizazioa heda dadin, da ereduzko gauza semitikoaren suntsipena, islamismoaren botere teokratikoaren suntsipena, beraz, islamismoaren suntsipena (…) Islamismoa Europaren uko osoena da, islama fanatismoa da”] (Renan, itzulpena, P.G.)
“Moi, le plus doux des hommes, moi qui me reproche de ne pas haïr assez le mal, d´avoir pour lui des complaisances, je suis sans pitié pour l´Islam. À l´Islamisme je souhaite la mort avec ignominie.” (Renan, 151. or.)
[“Neu, gizonetan goxoena, neure buruari kargu hartzen diodana gaiztakeriari nahiko gorroto ez izateagatik, harekiko konplazentzia izateagatik, ni gupidagabea naiz islamarekin. Islamari desio diot heriotza laidogarria.”] (Renan, itzulpena, P.G.)
Herri semitiko oriental hauekiko mespretxua, jakina, Europarekiko goramenarekin osatzen da. Eta Europan, Frantzia. Baina ez edozein Frantzia ere, baizik eta Frantzia tradizionala, monarkikoa, aristokratiko-germanofiloa, ez Frantzia errepublikano eta herrizale-galiarra, Renan monarkikoa baitzen, legitimista, lehenago ere esan dugunez.
Arrazakeria, Europa, Renan. Hitzak pilatzen zaizkigu, aipu durduzagarriak irakurtzen ditugu, Azurmendiren ereduzio-uholdearen azpian jartzen gara eta kostatzen zaigu arnasa hartzea, non gauden ulertzea. Baina okerrena hurrengo zatian etorriko da. Okerrena izango da konstatatzea hango eta hemengo progreon mito nagusiak (Europa! Ilustrazioa!), alde ilun bat ere baduela, benetan triste eta iluna. Presta gaitezen okerrenerako, baina ez gaur, hurrengo batean baizik. Gaur jada asko luzatu gara.
